Doświadczenia czytelnicze gimnazjalistów
- Szczegóły
- Utworzono: czwartek, 28, lipiec 2011 12:34
- Zofia Zasacka
- Odsłony: 11664
Biblioteki publiczne i szkolne jako źródło czytanych książek
Międzynarodowe badania czytania ze zrozumieniem (PISA, PIRLS) czy inne poświęcone umiejętnościom piśmienniczym oraz postawom i praktykom czytelniczym (NAEP National Center for Education Statistics) dowodzą istnienia dużych różnic w kompetencjach i praktykach czytelniczych. Podobne są polskie świadectwa: analiza wyników części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego przeprowadzonego w kwietniu 2010 roku wykazała istnienie dystansów w osiągnięciach edukacyjnych wśród polskich gimnazjalistów – najwyższe wyniki uzyskali uczniowie z dużych miast, a najniższe uczniowie ze szkół wiejskich, jeszcze większe różnice zaobserwowano między wynikami dziewcząt i chłopców. Również ogólnopolski sondaż czytelnictwa gimnazjalistów zrealizowany w 2003 roku przez autorkę przywoływanego tu badania (Z. Zasacka, Nastoletni czytelnicy, Warszawa 2008), jak i inne badania praktyk czytelniczych wykazują społeczne uwarunkowania oraz przewagę dziewcząt nad chłopcami w aktywności czytelniczej.
W celu ukazania miejsca lektury książkowej i jej społecznego zróżnicowania w czasie wolnym i w ramach obowiązku szkolnego polskich nastolatków, wykorzystuję wyniki ogólnopolskiego badania realizowanego w maju 2010 r. na reprezentatywnej próbie piętnasto- i szesnastolatków z 70 szkół gimnazjalnych z całej Polski. Ankietę audytoryjną wypełniło 1472 uczniów trzecich klas gimnazjalnych. Badanie zrealizowano (przy współpracy z CBOS-em) w ramach projektu badawczego „Czytelnictwo młodzieży polskiej – wspólnota symboliczna i społeczne dystanse" finansowanego przez MNiSzW. Prezentowane tu badanie miało na celu prześledzenie czytelniczych doświadczeń młodzieży kończącej obowiązkowy etap nauczania. Przedmiotem sondażu były postawy gimnazjalistów wobec czytania książek, aktywność, intensywność czytelnicza i książkowe wybory lekturowe dokonywane w ramach obowiązku szkolnego i w czasie wolnym, preferencje lekturowe, wartości przypisywane satysfakcjonującej lekturze, praktyki czytelnicze w internecie, sposoby zaopatrywania się w książki (ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania bibliotek publicznych i szkolnych), społeczny obieg książek czytanych przez nastolatków.
Dystanse w realizacji obowiązku szkolnego i praktykach czytelniczych z własnego wyboru
Postawy gimnazjalistów wobec lektury książkowej są bardzo zróżnicowane, po jednej stronie znajdują się w ogóle nieczytający książek, po drugiej – czytający codziennie; intensywni czytelnicy czytający więcej niż dwie książki miesięcznie, dla których lektura książkowa jest elementem ich stylu życia, mający swoje ulubione lektury i wyraźne wobec nich oczekiwania.
Młodzież nieczytająca książek (zarówno w czasie wolnym, jak i w ramach obowiązku szkolnego) stanowiła 14% ogółu polskich piętnastolatków, w tej grupie było aż 24% wszystkich badanych chłopców, tylko 4% dziewcząt. Jest to ta część gimnazjalistów, która w okresie intensywnych przygotowań przed testem kompetencyjnym na koniec szkoły omijała szkolny obowiązek lekturowy, nie miała też żadnych własnych zainteresowań czytelniczych, znalazła się w obszarze kulturowego wykluczenia obejmującego kulturę dominującą, kanon kultury wyższej, której nośnikiem jest szkoła oraz nawet popularną literaturę młodzieżową.
Wszystkie badania empiryczne, pedagogiczne, śledzące postępy edukacyjne i uczestnictwo w kulturze dowodzą większej sprawności dziewcząt w rozwiązywaniu testów humanistycznych, a szczególnie w czytaniu ze zrozumieniem oraz w pozytywnych postawach wobec lektury. Również prezentowane badanie potwierdziło powyższą przewagę dziewcząt nad chłopcami – płeć najsilniej różnicuje aktywność czytelniczą poza obowiązkiem szkolnym i w jego ramach.
68% ogółu przyznało się do czytania książek z własnego wyboru w ciągu ostatnich 8 miesięcy od realizacji badania (od początku roku szkolnego), w tym 81% dziewcząt, tylko 56% chłopców, co daje różnicę aż 25 punktów procentowych.
Czytanie dla przyjemności to aktywność w dużym stopniu kształtowana przez wzory kulturowe w domu rodzinnym. Odsetek nastolatków aktywnych czytelniczo rósł wraz z wykształceniem rodziców. Najniższy odsetek czytających książki w czasie wolnym ulokowany był w rodzinach rolniczych (61% dzieci ojców rolników), wśród dzieci osób bezrobotnych, będących na rencie lub emeryturze.
Czytanie książek w czasie wolnym jest w większym stopniu atrybutem miejskiego stylu życia – jest ono częstsze w dużych miastach niż na wsi. Badanie wskazało na różnicę 16 punktów procentowych na korzyść dużych miast, 8% uczniów ze szkół z miast powyżej pół miliona mieszkańców.
Przyjemność czytania
Aby lektura stanowiła częstą i oczywistą czynność czasu wolnego, była wartością uznawaną i realizowaną, istotna jest sprzyjająca jej motywacja wewnętrzna. Czytanie sprawia przyjemność mniejszości polskich gimnazjalistów: 46% nastolatków (63% dziewcząt i 30% chłopców) przyznało, że lubi czytać książki; 23% stwierdziło wprost, że nie lubi (tylko 11% dziewcząt i aż 34% chłopców). Potwierdził się dystans kulturowy między miastem i wsią – tylko 40% gimnazjalistów mieszkających na wsi lubi czytać, a 55% w dużych miastach.
Jest to analogiczny trend ujawniony przez ostatnie badanie PISA z 2009 roku. W badaniu PISA różnica między chłopcami i dziewczynami w aktywności czytelniczej wynosi 20 punktów procentowych i poszerzyła się w ciągu ostatnich 6 lat, podobnie spadek pozytywnych postaw wobec czytania dla przyjemności jest szybszy wśród chłopców niż dziewcząt.
Romans z wampirem, fantastyczna wyprawa, problemy dorastania, dramat narkomana – wspólne doświadczenia symboliczne gimnazjalistów
Spontaniczne wybory i preferencje lekturowe nastolatków są silnie związane z kulturą popularną przeznaczoną dla odbiorców w ich wieku. Najpopularniejsze z nich zawierają się w dwóch nurtach literatury. Owe nurty mówiące o spontanicznych wyborach lekturowych świadczą o dwóch dominujących sposobach czytania im adekwatnych. Pierwszy to literatura fantastyczna dwóch typów: dla wszystkich (która obejmuje różne odmiany: fantasy, science fiction, horror) i ta, również bardzo urozmaicona, przeznaczona dla młodzieżowego czytelnika. Fantastyka dla nastolatków to wyróżniająca się grupa powieści i intensywnie promowana po sukcesie komercyjnym na międzynarodowym rynku książki cyklu powieści Stephenie Meyer. Są to: powieści o wampirach wkraczających w życie nastolatków, rodach wampirzych itp. (m.in. Meg Cabot Pośredniczka, Liceum Avalon; Rachel Caine Wampiry z Morganville; Richelle Mead Akademia Wampirów; P. C. Cast i Kristin Cast cykl Dom Nocy i in.); przygodowa fantastyka dla młodszych nastolatków (np. Lemony Snicket, Roderick Gordon, Brian Williams Tunele, Rafał Kosik); złożone powieści o smokach młodzieżowego autora Christopera Paolliniego (cykl Dziedzictwo, Eragon, Najstarszy, Bristigr); filozofujące Mroczne materie Phillipa Pullmana; powieści Cornelii Funke; bliskia współczesnemu thrillerowi Księga Cmentarna Neila Gaimana, a także jego autorstwa Koralina, Nigdziebądź i napisany wspólnie z Terrym Pratchettem Dobry Omen.
Na pierwszym miejscu rankingu czytelniczego i utworów najbardziej lubianych znajduje się liderka we wszystkich konkurencjach czytelniczych Stephenie Meyer, autorka czterotomowego cyklu (Zmierzch, Księżyc w nowiu, Przed świtem i Zaćmienie).
Bardziej wyrobieni czytelnicy, kierujący się wypracowanym, długim doświadczeniem, czytelniczym gustem, sięgają po fantastykę dla dorosłych (tu znajdujemy wielkomiejską młodzież z inteligenckich domów oraz wielu chłopięcych zaangażowanych czytelników). Najpopularniejsi autorzy: J. R. R. Tolkien, Andrzej Sapkowski, Stephen King, Terry Pratchett.
Drugi nurt – realistyczny; literatura jest tu przede wszystkim źródłem poznania, powinna mówić o prawdziwych problemach, nieść przesłanie moralne. Wybierają ją w większości dziewczyn, przede wszystkim z małych miast i wsi. Czytają one powieści tradycyjne o dorastaniu, relacjach w rodzinie, pierwszej miłości, przyjaźniach rówieśniczych, które tam można znaleźć: Krystynę Siesicką, Małgorzatę Musierowicz, Ewę Nowak, Martę Fox. Z literatury tej szczególnie często wybierane są powieści problemowe, opisujące trudne problemy we współczesnej rodzinie (choroby, samotność, molestowanie), patologie okresu dorastania (bulimia, anoreksja, samobójstwa) patologie społeczne, a przede wszystkim uzależnienie od narkotyków (chętnie czytane autorki: Barbara Rosiak, Christiane F., Anna Onichimowska, Heidi Hasenmuller).
Analizując wyniki prezentowanego badania, dostrzegamy zróżnicowanie środowiskowe preferencji lekturowych. Wybór powieści fantastycznej dla dorosłych najsilniej zróżnicował badaną młodzież. Ten typ literatury jest wyborem znamiennym dla wielkomiejskiego czytelnika, chłopięcego oraz młodzieży z domów inteligenckich, natomiast realistyczne powieści dla nastolatków do przede wszystkim lektura dziewcząt z małych miast i wsi, które też w większym stopniu cenią książki ze względu na ich przesłanie etyczno-moralne, oraz uznają autorytet szkoły uprawomocniający wartość czytanej lektury. Książki czytane dla przyjemności to w zdecydowanej większości wybory spontaniczne nastoletnich czytelników. Tylko 4% osób lubiących czytać i posiadających swoje ulubione typy ma wśród nich lektury szkolne.
Co dziesiąty internauta deklaruje czytanie książek w internecie, ale znacznie większa grupa (39%) czyta w sieci różne teksty, 44% czerpie z internetu informacje o czytanych w czasie wolnym książkach. Internet kradnie czytelników literatury hobbistycznej, popularnonaukowej, słowników i encyklopedii w tradycyjnej wersji książkowej, jest ich znacznie mniej niż 7 lat temu.
Najważniejsze sposoby zaopatrywania się w książki
Możemy wskazać na pięć najważniejszych dla piętnastolatków sposobów zaopatrywania się w książki: pożyczanie z bibliotek publicznych i szkolnych, korzystanie z domowego księgozbioru, kupowanie książek oraz pożyczanie ich od rówieśników.
Najważniejszym źródłem książek dla polskich gimnazjalistów były biblioteki publiczne, 59% wskazało na nie jako na miejsce pozyskiwania czytanych lektur. Znacznie więcej dziewczyn niż chłopców korzystało z nich (odpowiednio 70% i 48%), różnica wyniosła aż 22 punkty procentowe na korzyść dziewczyn. Z bibliotek publicznych częściej wypożyczano książki czytane z własnego wyboru – 31 badanych, 22% badanych gimnazjalistów wypożyczało lektury szkolne. Wykres 6 prezentuje, jakie typy książek czytanych w czasie wolnym wypożyczano z bibliotek publicznych i jak różniły się wybory chłopców i dziewcząt.
Biblioteki szkolne miały niewiele mniej użytkowników niż biblioteki publiczne – 57% wszystkich badanych uczniów. Tym razem różnica między dziewczynami i chłopcami była mniejsza, tylko 12 punktów procentowych przewagi gimnazjalistek w korzystaniu z nich. Jednak największą różnicę w wykorzystaniu tego źródła odnotowano między wsią a dużymi miastami: 63% uczniów uczęszczających do szkół wiejskich korzystało z bibliotek szkolnych, 61% ze szkół w miastach poniżej 20 tysięcy mieszkańców – 46% ze szkół miast od 100 do 500 tysięcy mieszkańców i 51% uczniów ze szkół z miast powyżej 500 tysięcy mieszkańców. To właśnie dla młodzieży mieszkającej na wsi i uczęszczającej do wiejskich szkół oraz dzieci z rodzin rolniczych przewaga w częstotliwości z korzystania z bibliotek jako źródła czytanych książek nad kolejnym pod względem liczby wskazań wyniosła 10 punktów procentowych.
19% badanych korzystających z bibliotek szkolnych pożyczało książki czytane z własnego wyboru, 62% pożyczało stamtąd lektury szkolne. Wykres 7 ukazuje, jakie typy książek czytanych poza szkolnym obowiązkiem wypożyczano z bibliotek szkolnych.
Domowe księgozbiory to trzecie źródło czytanych książek – 54% badanej populacji wskazało na nie. Chłopcy i dziewczyny podobnie często czerpali książki z domowych bibliotek (odpowiednio 53% i 55%). Następny sposób pozyskiwania książek – pożyczanie od kolegów już nie był tak powszechny, wskazało na niego o 11 punktów procentowych mniej badanych niż na domowe księgozbiory – 43% ogółu. Jest to szczególny sposób pozyskiwania książek wskazujący na wymianę lektur i rozmowy o nich w grupach rówieśniczych. I to ta koleżeńska wymiana najmocniej zróżnicowała dziewczyny i chłopców – dwukrotnie więcej gimnazjalistek uczestniczyło w niej (odpowiednio 27% chłopców i 60% dziewczyn). Chłopcy niechętnie dzielili się czytanymi książkami z kolegami. Stanowili oni kategorię społeczną najsłabiej reprezentowaną wśród nastolatków pożyczających od siebie książki. Do tej grupy należeli jeszcze gimnazjaliści mieszkający na wsi (38% badanych z tej grupy pożyczało książki od kolegów), uczęszczający do wiejskich szkół (36%), których ojcowie (34%) i matki (33%) byli rolnikami, których rodzice mieli podstawowe wykształcenie (29% posiadających takie matki i 23% ojców). Natomiast najchętniej wymieniali się książkami między sobą gimnazjaliści z rodzin inteligenckich (53% dzieci matek z wyższym wykształceniem, 52% dzieci takich ojców).
Zakupy książek podzielono na te, które były dokonywane samodzielnie przez badanych uczniów, oraz kupowane przez ich rodziców bądź opiekunów. Uwzględniono wszystkie zakupy, niezależnie od miejsca: w księgarni tradycyjnej i wysyłkowej, empikach, na straganach, poprzez internet. Popularniejsze wśród piętnastolatków były samodzielne zakupy książek – 36% ogółu badanych kupowało książki i 29% badanych rodzice to robili. Dziewczyny częściej niż chłopcy kupowały książki (odpowiednio 42% i 27%).
Co czwarty gimnazjalista zdobywał czytane książki w internecie, z bibliotek cyfrowych bądź ściągając pliki z różnych stron i serwisów internetowych. Internet okazał się najbardziej demokratycznym źródłem lektur, był stosowany we wszystkich środowiskach w podobnym stopniu, nawet nie było różnicy między chłopcami i dziewczynami. Tylko środowisko wielkomiejskie szczególnie sprzyjało wykorzystywaniu internetu do poszukiwania książek: aż 42% mieszkańców miast powyżej 500 tysięcy mieszkańców oraz 35% uczniów ze szkół mieszczących się tam, a 24% piętnastolatków mieszkających na wsi i co piąty z małych miasteczek.
Uwagi końcowe
Biblioteki szkolne i publiczne są najważniejszym źródłem pozyskiwania czytanych książek dla większości piętnastolatków. Dziewczęta, będąc aktywniejszymi czytelnikami, miały też więcej źródeł pozyskiwania czytanych lektur – chętniej też niż chłopcy korzystały z bibliotek publicznych i znajdywały tam czytane przez siebie powieści obyczajowe dla nastolatków. Chłopcy, którzy czytali dla przyjemności, najchętniej sięgali po literaturę fantastyczną (fantasy, fantastykę dla młodzieży, fantastykę sensacyjną) i takiej też poszukiwali w bibliotekach.
dr Zofia Zasacka
Instytut Książki i Czytelnictwa, Biblioteka Narodowa