Tuż po wojnie (1946) ukończył w Krakowie Kurs Przysposobienia Filmowego w formującym się Instytucie Filmowym, który potem przekształcił się w szkołę filmową w Łodzi. W latach 1946-1948 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jednocześnie pracował jako asystent reżysera przy realizacji filmu Jutro premiera (filmu nie ukończono). Był również asystentem reżysera przy filmach Zakazane piosenki, Ostatni etap, Stalowe serca i Czarci żleb. Zadebiutował jako reżyser w 1951 roku. W 1955 roku został kierownikiem artystycznym zespołu filmowego Kadr. Był współzałożycielem i pierwszym prezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich (1966-1978). W roku 1981 został wybrany na honorowego prezesa Stowarzyszenia. W roku 1983 został członkiem Rady Krajowej PRON. Był posłem na Sejm w latach 1985-1989, a w latach 1983-1986 - przewodniczącym Zespołu do spraw Kinematografii. Od 1980 roku był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi.

W latach 1954 i 1959 został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1975 roku otrzymał specjalne "Złote Grono" dla twórcy szczególnie trafnie i pięknie traktującego tematykę historyczną, za filmy: Faraon, Matka Joanna od Aniołów i Celuloza. Również w 1975 roku został odznaczony Orderem Sztandaru Pracy I klasy z okazji 30-lecia kinematografii w Polsce Ludowej.

Inne nagrody i wyróżnienia:

• 1979 - dyplom Ministra Spraw Zagranicznych za zasługi w propagowaniu polskiej kultury za granicą;
• 1997 - nagroda Ministra Kultury i Sztuki za twórczość artystyczną oraz upowszechnianie i ochronę dóbr kultury;
• 1999 - nominacja do Polskiej Nagrody Filmowej w kategorii: "Nagroda za osiągnięcia życia";
• 2001 - nagroda ufundowana przez Lukas Bank za osiągnięcia w kinematografii, na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni;
• 2002 - Nagroda za całokształt twórczości na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mar Del Plata;
• 2003 - Nagroda im. Luisa Buñuela na 31. Festiwalu Filmowym w Huesca w Hiszpanii;
• 2005 - Polska Nagroda Filmowa "Orzeł" w kategorii: Nagroda za Osiągnięcia Życia - za rok 2004;
• 2005 - odznaczenie: medal "Zasłużony Kulturze - Gloria Artis" przyznany przez Ministra Kultury;
• 2007 - nagroda specjalna Ministra Kultury "Platynowe Lwy" za całokształt twórczości na 32. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.

W październiku 1998 roku odsłonięto gwiazdę Jerzego Kawalerowicza w Alei Gwiazd w Łodzi, na ulicy Piotrkowskiej. Podczas Festiwalu Gwiazd w Międzyzdrojach reżyser odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd (2001 rok). Otrzymał tytuły Doktora Honoris Causa: w 1998 roku Uniwersytetu Paris III - nowej Sorbony, a w 2000 roku Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi.

Pierwsze filmy Kawalerowicza zaliczano do nurtu neorealizmu. Ten styl służył reżyserowi głównie do upoetyzowania nieciekawej codzienności, którą przedstawiał w swoich filmach. W tym czasie uznano Kawalerowicza za znakomitego obserwatora rzeczywistości, jak również portrecistę autentycznych typów społecznych. Już wtedy zauważono dużą wrażliwość plastyczną reżysera.

W jego czwartym filmie - Cień (1956) pojawia się wiele fragmentów ekspresjonistycznych. Również zrealizowany w 1959 roku Pociąg nosi wyraźne znamiona ekspresjonizmu i w plastyce, i w metodzie kadrowania bohaterów, jak również w inscenizacji. Według Marii Kornatowskiej: "Ekspresjonizm Kawalerowicza nie ma podłoża światopoglądowego (...). Służy jedynie uatrakcyjnieniu rzeczywistości. Nadaje jej kształt i koloryt" ("Kino" 1978 nr 2).

Choć Kawalerowicz tworzył w czasach tzw. szkoły polskiej, sam pozostawał poza jej głównym nurtem. Szkoła polska zazwyczaj kierowała się perspektywą narodową - jej wielkim tematem był los Polaka. Natomiast Kawalerowicz wybrał tematykę uniwersalną.

Filmy Matka Joanna od Aniołów i Faraon ujawniają szczególny i oryginalny styl twórczości tego reżysera. Tak pisał o tym Konrad Eberhardt:

"Księżycowy pejzaż 'Matki Joanny od Aniołów', surowa architektura klasztorna, obsesyjnie zamykające bohaterów białe ściany (...) tworzą kreacje świata składającego się z ogromnej ilości drogowskazów, które trzeba rozszyfrować. (...) Na podobnej zasadzie został zrealizowany 'Faraon'. Jego malarska uroda, jego fascynująca widowiskowość miały być także nie celem, ale punktem wyjścia, zaproszeniem do spenetrowania obszarów problematyki rozciągających się ponad, lub pomiędzy realiami." ("Film" 1966 nr 18)

Większość filmów Kawalerowicza to adaptacje literatury, która została przetworzona w dzieła oryginalne, naznaczone twórczą indywidualnością reżysera.

Nazywano Kawalerowicza epikiem i rekonstruktorem światów już nieistniejących. Zygmunt Kałużyński stwierdził:

" 'Matka Joanna od Aniołów' stanowiła odbudowanie zaginionego średniowiecza (mimo, że akcja dzieje się w wieku XVIII, ale w warunkach mentalnie nie zmienionych od stuleci), 'Faraon' (...) to rekonstrukcja starożytności egipskiej. I następnie 'Austeria' - odtworzenie zniszczonego świata żydowskiej kultury chasydzkiej." ("Polityka" 2000 nr 17)

Mimo różnorodności tematów można odkryć łączący wszystkie jego filmy nurt stały i fundamentalny dla jego wizji. Jest to rodzaj głęboko zakorzenionej i instynktownej opozycji wobec rozpętanej emocjonalności indywidualnej i zbiorowej. Dlatego reżyser ten pozostał obcy romantyzmowi. Jak zauważa Maria Kornatowska - należał do tych, którzy ponad "uczucie i wiarę" przedkładają "mędrca szkiełko i oko".

"Był wśród artystów polskiego kina najlepszym rzemieślnikiem. To oczywiście komplement - pisał Łukasz Maciejewski. - Tworzył kino, które zawsze było światowe i europejskie i właśnie dlatego okazało się ponadczasowe. (...) Pośród młodopolskich lub romantycznych tęsknot swoich sławnych kolegów (...) poezję wzbogacał prozą. Filmowa panorama Kawalerowicza polegała (...) na wyłapywaniu obrazów z różnych stron: literackich, filmowych i aktorskich." ("Film" 2008 nr 2)

Barbara Hollender zauważa, że Kawalerowicz "nie szedł za modami, jego twórczości nie daje się przypisać do szkoły polskiej czy jakiegokolwiek innego gatunku. W kinie interesowały go: miłość, wiara i polityka." ("Rzeczpospolita" 2007 nr 303)

Jako kierownik artystyczny Zespołu Filmowego "Kadr" (od 1955 z czteroletnią przerwą 1968-72, kiedy to zespół rozwiązano) współodpowiadał za wiele znakomitych i ważnych dla polskiego kina filmów m.in. w reżyserii Andrzeja Wajdy, Andrzeja Munka czy Kazimierza Kutza. Również u niego debiutował Juliusz Machulski.

"Zawsze szukałem tematów uniwersalnych - mówił o swojej twórczości Kawalerowicz - nie lubię w sztuce doraźności."

O Kawalerowiczu w 1991 Yahia A. Zaidan napisał pracę "Twórczość filmowa Jerzego Kawalerowicza" (maszynopis).

Filmografia:

• 1951 - Gromada (reżyseria i scenariusz wspólnie z Kazimierzem Sumerskim). Konflikt małorolnych chłopów z młynarzem i kułakami podczas budowy młyna, który ma służyć wszystkim mieszkańcom. Socrealistyczna opowieść o przemianach na polskiej wsi. Nagrody: 1952 - wyróżnienie za reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach.
   
• 1953 - Celuloza (według powieści Pamiątka z Celulozy Igora Newerlego, który jest także współautorem scenariusza). Akcja filmu rozgrywa się w przedwrześniowej Polsce. Historia trudnego życia Szczęsnego, który z powodu nędzy panującej w rodzinnej wsi, wyrusza szukać pracy. Styka się ze zorganizowanym ruchem robotniczym i podejmuje walkę rewolucyjną. Nagrody: 1955 - Nagroda Państwowa I stopnia.
   
• 1954 - Pod Gwiazdą Frygijską (II część filmu Celuloza; scenariusz jw.). Dalsze losy Szczęsnego, który wstępuje do partii komunistycznej. Trafia do więzienia, a po wyjściu na wolność wyjeżdża do Hiszpanii, aby wziąć udział w toczącej się tam wojnie. Nagrody: 1954 - Nagroda Walki o Postęp Społeczny Festiwalu w Karlowych Warach; 1955 - Nagroda Państwowa I stopnia.
   
• 1956 - Cień (scenariusz: Aleksander Ścibor Rylski). Jakiś mężczyzna wyskakuje z pociągu i ginie. Nie można go zidentyfikować z powodu zmasakrowanej twarzy i braku dokumentów. Dopiero wspomnienia kilku osób wyjaśniają, kim może być ten człowiek. Szpiegowsko-konspiracyjna opowieść łącząca retrospekcje z czasów okupacji z realiami lat pięćdziesiątych. Nagrody: 1957 - "Syrenka Warszawska" w kategorii filmu fabularnego za rok 1956.
   
• 1957 - Prawdziwy koniec wielkiej wojny (według opowiadania Jerzego Zawieyskiego, który jest także współautorem scenariusza). Juliusz wraca po wojnie z obozu koncentracyjnego. Jego żona, pewna, że mąż już od dawna nie żyje, ułożyła sobie życie z innym mężczyzną. Juliusz zrozumiawszy sytuację, popełnia samobójstwo. Dramat psychologiczny analizujący długotrwałe skutki, jakie wojna pozostawia w ludzkiej psychice.
   
• 1959 - Pociąg (scenariusz wspólnie z Jerzym Lutowskim). Większość akcji filmu toczy się w zamkniętej przestrzeni jadącego pociągu. Grupa osób przypadkowo spotyka się w podróży. Każdy z pasażerów jest na swój sposób samotny i każdy przeżywa własny dramat. Jest to studium psychologiczne (według słów reżysera) "o głodzie i tęsknocie uczuć". Wpleciono tu także wątek sensacyjny - w pociągu jedzie poszukiwany morderca. Podróżni stają się bardzo agresywni i omal nie dokonują na nim samosądu. Nagrody: 1959 - Premio Evrotecnica im. Georgesa Mélièsa na Festiwalu w Wenecji; "Złota Kaczka" w kategorii: najlepszy film polski (nagroda przyznawana przez czasopismo "Film").
   
• 1960 - Matka Joanna od Aniołów (według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza; scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim). Wiek XVIII. Do żeńskiego klasztoru na Smoleńszczyźnie przyjeżdża ksiądz Suryn. Jest egzorcystą, który będzie wypędzał demony z opętanych mniszek. Między nim a matką Joanną rodzi się gwałtowne uczucie, do którego oboje boją się przyznać. Ta świecka miłość powoduje, że ksiądz popełnia zbrodnię. Chce w ten sposób wyzwolić mniszkę od demonów. Dramat dający się interpretować w kategoriach uniwersalnych, jako studium psychologii człowieka dobrowolnie godzącego się na ograniczenie własnej natury i narzucone nakazy. Jeden z najpiękniejszych wizualnie polskich filmów. Nagrody: 1961 - Nagroda Specjalna Jury "Srebrna Palma" na Festiwalu w Cannes; 1962 - "Syrena Warszawska" nagroda Polskiej Krytyki Filmowej; Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia; 1963 - Nagroda Młodej Krytyki na Festiwalu w Oberhausen; 1966 - Nagroda Krytyki Filmowej na Festiwalu w Panamie.
   
• 1965 - Faraon (według powieści Bolesława Prusa; scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim). Młody faraon Ramzes XIII chce reformować państwo egipskie. Jego przeciwnikiem jest kapłan Herhor. Walka o władzę między tymi dwoma osobami stanowi główny wątek filmu. Inne wątki to: przyjaźń faraona z kapłanem Pentuerem, miłość do Żydówki Sary i kapłanki Kamy, historia tajnego układu z Asyrią, zaćmienie Słońca wykorzystane przez kapłanów do podporządkowania sobie tłumów oraz skrytobójcza śmierć Ramzesa XIII z rąk sobowtóra. Fresk historyczny o ponadczasowej wymowie, ujawniający mechanizmy rządzenia i wpływ religii na życie społeczne. Nagrody: 1966 - Nagroda Państwowa zespołowa I stopnia; 1967 - nominacja do "Oskara" w kategorii filmów zagranicznych.
   
• 1968 - Gra (scenariusz wspólnie z Andrzejem Bianuszem). Małżeństwo z dwunastoletnim stażem przeżywa kryzys. Mąż i żona prowadzą ze sobą swoistą grę, w której każde z nich chce zyskać przewagę nad drugim partnerem. Kameralny dramat psychologiczny.
   
• 1971 - Magdalena (prod. Jugosławia-Włochy; scenariusz wspólnie z Sergio Biassinim). Tytułowa bohaterka zakochuje się ze wzajemnością w księdzu. Opowieść o niespełnionej, tragicznie zakończonej miłości.
   
• 1977 - Śmierć Prezydenta (scenariusz wspólnie z Bolesławem Michałkiem). Film rekonstruuje tragiczny fragment polskiej historii okresu II Rzeczpospolitej - 16 grudnia 1922 roku zostaje zamordowany przez fanatycznego nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego pierwszy polski prezydent Gabriel Narutowicz. Uniwersalna rozprawa na temat władzy i mechanizmów zbrodni politycznej. Nagrody: 1977 - Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku; 1978 - "Srebrny Niedźwiedź" za reżyserię na Festiwalu w Berlinie; Nagroda Specjalna za reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Ludzi Pracy w Libercu (Czechosłowacja); Nagroda Krytyki na Festiwalu w Cordobie; "Syrenka Warszawska" - nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP.
   
• 1980 - Spotkanie na Atlantyku (scenariusz wspólnie z Bolesławem Michałkiem). Akcja filmu rozgrywa się na wielkim statku pasażerskim, który płynie z Ameryki do Polski. Konfrontacja postaw pasażerów, ujawniająca motywy dokonywanych przez nich moralnych wyborów. Kawalerowicz nazwał film "dramatem charakterów".
   
• 1982 - Austeria (według powieści Juliana Stryjkowskiego - scenariusz wspólnie z Tadeuszem Konwickim i Julianem Stryjkowskim). Rok 1914 - pierwszy dzień i noc wojny. W tytułowej austerii (karczmie) znajdują schronienie uciekający przed rosyjskimi wojskami Żydzi. Zamożni mieszczanie i biedota, konserwatyści i radykałowie tworzą barwny przekrój społeczności. Ścierają się różne postawy ludzi znajdujących się w sytuacji niepewności i zagrożenia. Jeden tylko stary, mądry karczmarz Tag zachowuje stoicki spokój. Nagrody: 1984 - Grand Prix za najlepszy film na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku.
   
• 1989 - Jeniec europy (scenariusz według powieści Juliusza Denkowskiego). Ostatnie lata życia Napoleona I zesłanego na wyspę św. Heleny. Film pokazuje odbrązowioną postać wielkiego cesarza, jako człowieka cierpiącego i pokonanego przez ciężką chorobę. Bonaparte umiera na wygnaniu w 1821 roku.
   
• 1990 - Bronsteins Kinder (tytuł polski Dzieci Bronsteina; prod. Niemcy; scenariusz według powieści Jurka Beckera). Bronsteinowie to rodzina niemieckich Żydów. Choć jest rok 1973, ojciec wciąż pamięta koszmar wojennych przeżyć. Gdy spotyka człowieka, który był kapo w obozie koncentracyjnym, chce go osądzić i skazać. Na tym tle dochodzi do konfliktu z osiemnastoletnim synem Bronsteina, dla którego wojna jest już zamierzchłą przeszłością.
   
• 1995 - Za co? (prod. Polska-Rosja; według noweli Lwa Tołstoja - scenariusz wspólnie z Pawłem Finem, Walerijem Pendrakowskim i Aleksandrem Bondariewem). Dramatyczne losy polskiego szlachcica, który za udział w Powstaniu Listopadowym został aresztowany i skazany na katorgę.
   
• 2001 - Quo vadis (według powieści Henryka Sienkiewicza). Historia miłości młodego rzymianina Winicjusza do pięknej Ligii na tle losów pierwszych chrześcijan w starożytnym Rzymie za czasów Nerona. Prawie czterogodzinna (160 min.) wierna adaptacja niezwykle popularnej prozy.
   
• 2001 - Quo vadis - telewizyjna sześcioodcinkowa wersja filmu kinowego.

Był bohaterem filmów dokumentalnych; 1988 - Kino Kawalerowicza (reżyser: Ireneusz Engler), 1994 - Jerzy Kawalerowicz (reżyser: Jan Wróblewski), 1994 - Wspomnienie o Aleksandrze Fordzie (realizacja: Tomasz Kamiński), 1996 - Filmówka (serial dokumentalny) w I odc. "Poszukiwanie miejsca" i IX "Co daje szkoła filmowa" (realizacja całości serii: Andrzej Bednarek), 1997 - Jubilat (realizacja: Krzysztof Szmagier), 1998 - 'Pociąg' - 40 lat później w cyklu "Filmy o filmach" (realizacja: Grzegorz Jankowski i Jacek Szczerba), 2000 - Chłopcy z Targowej 61/63 (reżyseria: Krzysztof Bukowski), 2007 - Faraon polskiego kina (reżyseria: Adam Dzienis i Jacek Szczerba).

W 1965 Kawalerowicz wydał napisaną wspólnie z Ramilem Pawłowiczem Sobolewem książkę Filmy, styl, metoda.

Książki o Kawalerowiczu: Faraon kina autorstwa Małgorzaty Dipont i Stanisława Zawiślańskiego (wyd. "Skorpion", seria "Ludzie kina", Warszawa 1997); Nie powtarzałem siebie - wywiad z reżyserem przeprowadzają ks. prof. Waldemar Chrostowski i Mirosław Słowiński (Oficyna "Adam", seria "Sławni, znani, kochani", Warszawa 2007); Spóźniona rozmowa, Zofia Wnuk (Oficyna "Adam", Warszawa 2008).

źródło: culture.pl

CIEKAWOSTKI:

• W 1979 roku dostał dyplom Ministra Spraw Zagranicznych za zasługi w propagowaniu polskiej kultury za granicą.

•  W 1998 roku zdobył Doktorat honoris causa Uniwersytetu Paris III - nowej Sorbony.
•  W 2002 roku dostał nagrodę za całokształt twórczości na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mar Del Plata.
•  Zmarł w Warszawie (Polska) w czwartym tygodniu śpiączki, na którą zapadł po wylewie. Został pochowany w Alei Zasłużonych Cmentarza Komunalnego na Powązkach w Warszawie (Polska).
•  Zasiadał w jury na następujących festiwalach:

  - 1962 r. - Festiwal Filmowy w Cannes;
  - 1969 r. - Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Moskwie
  - 1974 r. - Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku;
  - 1976 r. - Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie.

•  Był współzałożycielem i w latach 1966-78 pierwszym prezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.

• Przyznano mu następujące odznaczenia:
  - 1954 r. - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
  - 1959 r. - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski;
  - 1975 r. - Order Sztandaru Pracy I klasy;
  - 1997 r. - Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski;
  - 2005 r. - Złoty Medal "Zasłużony Kulturze - Gloria Artis".

źródło: filmweb.pl

CYTATY:

• Moim osiągnięciem życiowym są filmy, które zrealizowałem. A ponieważ te filmy ogląda się do dzisiaj, to oznacza, że one się nie starzeją. I jest to dla mnie wielka satysfakcja. Najlepszym komplementem dla twórcy, zwłaszcza filmowego, jest uznanie, że stworzył coś, co sprawdza się w czasie.
  • Źródło: Iwona Król, Jerzy Kawalerowicz, laureat Orła 2005 za Osiągnięcia Życia, specjalnie dla Stopklatki, stopklatka.pl, 4 marca 2005

• Percepcja współczesnej sztuki filmowej jest percepcją, którą lepiej rozumie i przyjmuje młodzież, aniżeli ludzie dorośli. Dla ludzi dorosłych jest to jakaś sytuacja, której oni troszkę nie rozumieją, nie wiedzą dlaczego to się wszystko tak szybko dzieje.
  • Źródło: Iwona Król, Jerzy Kawalerowicz, laureat Orła 2005 za Osiągnięcia Życia, specjalnie dla Stopklatki, stopklatka.pl, 4 marca 2005

• W kinie zawsze były naprawdę trzy tematy: wielka miłość, wielka wiara i wielka polityka.

• Zawsze szukałem tematów uniwersalnych – nie lubię w sztuce doraźności.
  • Źródło: culture.pl

fot. Biografia24.pl