Warning: count(): Parameter must be an array or an object that implements Countable in /libraries/cms/application/cms.php on line 471
Jak promować starodruki? - Bibliotekarz Lubuski

Jak promować starodruki?

Z doświadczeń WiMBP w Zielonej Górze

Starodruki, czyli publikacje z okresu od wynalezienia druku (ok. 1450 r.) do końca XVIII stulecia, ze względu na szczególny sposób magazynowania, opracowywania, udostępniania, konserwacji i ochrony, tradycyjnie zalicza się do zbiorów specjalnych, wyodrębnionych z ogólnego zespołu dokumentów bibliotecznych. Ich wartość zabytkowa i unikatowy charakter, wzbogacone częstokroć fascynującą treścią i kształtem artystycznym, sprzyjają tworzeniu wyjątkowych kolekcji podnoszących prestiż każdej biblioteki.

Księgozbiór historyczny zielonogórskiej książnicy gromadzony był z myślą o stworzeniu poważnego warsztatu pracy badawczej, skupiającego ważny materiał źródłowy dla przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Różnorodny tematycznie zbiór zawiera dzieła religijne i dewocyjne, filozoficzne, literackie, historyczne, a także z dziedziny prawa, biologii, sztuki, architektury oraz monumentalne prace encyklopedyczne. Te bardzo stare, rzadkie i piękne książki posiadają wyjątkowe znaczenie dla dziedzictwa narodowego. Wyróżnieniem dla książnicy jest bowiem przynależność do grupy instytucji, których zbiory (w całości lub w części) tworzą Narodowy Zasób Biblioteczny. Obecność na zaszczytnej liście nakłada jednak na naszą placówkę obowiązek położenia szczególnego nacisku na bezpieczeństwo zbiorów, stworzenia optymalnego modelu informacji o nich oraz usprawnienia i rozszerzenia sposobu ich udostępniania. Starodruki, zazwyczaj wzbudzające sporą ciekawość, paradoksalnie stają się mało dostępne dla przeciętnego czytelnika. W tradycyjnej formie mają do nich wgląd wyłącznie zainteresowani te- matem ludzie nauki. Chcący skorzystać z zabytkowych materiałów winni bowiem okazać się listem referencyjnym, określającym charakter prowadzonej przez nich pracy badawczej. Dzieje się tak z prostej przyczyny: nieograniczona prezentacja tych dokumentów naruszałaby nadrzędną zasadę dbałości o ich bezpieczeństwo. Z tego względu bezcenne oryginały, wyłączone z czytelniczego obiegu, pozostają w zamkniętych magazynach, szafach, sejfach i jedynie od czasu do czasu zostają wykorzystywane przy pisaniu prac badawczych, wystawach, prezentacjach.
Ścisła, regulaminowa hermetyzacja kręgu czytelników bezustannie prowokuje bibliotekarzy do stosowania alternatywnych metod popularyzowania i upowszechniania starodruków. Z roku na rok wzrasta wachlarz działań zmierzających do umożliwienia jak najszerszego kontaktu z narodowym dziedzictwem kulturowym w coraz bardziej komfortowych warunkach.
Działania te można nazwać promocją. Zwykle termin „promocja” przywodzi na myśl świat handlu, biznesu, finansów. W bibliotekach promocja kojarzy się przede wszystkim z reklamą nowo wydanej książki. W tym odniesieniu promocja starodruków może brzmieć jak dysonans. Bo czy można promować coś, co nie zyska masowego odbiorcy? Starodruki z oczywistych względów wymuszają selekcję w gronie użytkowników. Definicja promocji zamieszczona na stronie www.biznesplany.bi mówi: „Promocję można zdefiniować jako różnego rodzaju zabiegi i środki, za pomocą których doprowadza się do świadomości ludzi informacje i oceny dotyczące produktów (towarów lub usług) albo idei (koncepcji, nauk, programów wyborczych itd.). Cele te realizuje się między innymi poprzez informowanie, demonstrowanie, przekonywanie, zachęcanie, powtarzanie itp.”[1]. Internetowy słownik języka polskiego okre- śla ją jako „działania zmierzające do zwiększenia popularności jakiegoś produktu lub przedsięwzięcia; też: każde z tych działań”[2]. Tak rozumiany termin promocji pojawił się stosunkowo niedawno i trafił w pierwszej kolejności do handlu. W Słowniku języka polskiego wydanym przez PWN w 1979 roku nie występuje on w powyższym znaczeniu, wydany zaś w roku 2000 Mały słownik języka polskiego definiuje promocję jako „reklamowanie, upowszechnianie, propagowanie czegoś”[3]. Promować – wg wspomnianego słownika – to: „reklamować, popierając sprawić, że coś stanie się znane, akceptowane; upowszechniać, propagować”. Biorąc pod uwagę zebrane definicje promocji, w odniesieniu do starodruków będzie ona określać więc wszelkie możliwości informowania, docierania z informacją i upowszechniania wiekowych książek. Promocja ta ma dotrzeć różnymi sposobami, na zróżnicowanym poziomie do różnych grup klientów. Ten zespół różnorodnych działań obejmujących tradycyjne i nowe formy szeroko pojętego informowania oraz nowoczesne formy udostępniania zabytkowych zbiorów, które nazywać będziemy promocją, ma sprawić, że wykorzystanie zasobu zabytkowych zbiorów w bibliotece stanie się optymalne. Pojęcie „promocji” w działalności bibliotek zastępuje odchodzący powoli już termin „popularyzacja”, znany bibliotekarzom od zawsze.
W odniesieniu do starodruków i innych zabytkowych zbiorów działania popularyzatorskie podejmowano stosunkowo rzadko. Najpełniej informacja o tych cennych zbiorach docierała zawsze do czytelnika-naukowca. W tej materii zrobiono w bibliotekach już wiele, ale dziś otwierają się nowe możliwości w zakresie promocji zabytków. Jesteśmy bowiem świadkami postępujących gwałtownie zmian cywilizacyjnych, rozwoju technologii. Zmienia się też sam człowiek, czytelnik, odbiorca kultury. Zmienia się sposób uczenia, postrzegania świata i zainteresowania ludzi. Wydaje się, że pewne wypracowane formy działań bibliotecznych straciły bezpowrotnie na aktualności i atrakcyjności. Naszym zadaniem, jako bibliotekarzy, jest dotrzeć z zajmującą, atrakcyjną i wyczerpującą informacją do klientów; wykorzystać wszystkie dostępne technologie, formy promocji; włączyć się w nurt ogólnoświatowej informacji lub wręcz przeciwnie – dostarczyć ją na własne lokalne podwórko.
       

Tradycyjne sposoby informowania o starodrukach

Gromadzony ze znawstwem i zamiłowaniem zabytkowy księgozbiór zaopatrzony jest w precyzyjnie i wszechstronnie sporządzane analogowe katalogi i kartoteki. W ciągu kilku ostatnich lat skopiowano również komplet kart katalogu alfabetycznego i umieszczono je w rejestrze centralnym starodruków Biblioteki Narodowej. Realizacja tego rodzaju zadań w sposób zasadniczy zwiększa szanse odnalezienia danego dzieła nie tylko na szczeblu lokalnym, ale także narodowym i międzynarodowym. By zwiększyć orientację w kolekcji zachowanych źródeł, odnotowano również w regionalnej i krajowej literaturze fachowej wykazy najcenniejszych dzieł biblioteki. Dla przykładu szczegółowy opis najcenniejszego druku zielonogórskiej książnicy, będącego ozdobą zbioru inkunabułów, tzw. Sermones (Mowy) papieża Leona Wielkiego można znaleźć w artykule Anny Lewickiej-Kamińskiej pt. Zagadka drukarza Kazań papieża Leona I[4].
Wykazując dbałość w zakresie ochrony i upowszechniania dziedzictwa narodowego, część zasobu starodruków została zdublowana za pomocą tradycyjnej reprografii. Wygodny w użyciu mikrofilm bez przeszkód może trafić do rąk każdego zainteresowanego czytelnika. Opisy zmikrofilmowanych dokumentów ujęte zostały w katalogu mikrofilmów.
Niezwykle ciekawy potencjał lokalnej kultury słowa pisanego zaprezentowany został w działającym w ramach struktury biblioteki Muzeum Książki Środkowego Nadodrza. Celem istniejącej od 1977 roku ekspozycji jest nieustanna popularyzacja regionalnego dziedzictwa kulturowego poprzez bezpośredni dostęp każdego użytkownika do kolekcji obiektów unikatowych. Poszukującym informacji o kulturze regionu w sposób atrakcyjny przedstawiono tu dzieje polskiej książki i bibliotek na obszarze regionu, a także wzajemne oddziaływanie kultury polskiej i niemieckiej. Ozdobą wystawy są m.in. niezwykle cenne inkunabuły legitymujące się lokalną proweniencją, co pozwala snuć przypuszczenia, że ich przeszłość związana jest właśnie z Nadodrzem. Zaciekawieni historią regionu mogą też podziwiać fragment kolekcji starodruków, które w przeszłości tworzyły zrąb księgozbioru największej na Śląsku biblioteki augustianów w Żaganiu. Zachwycić ich mogą również wytwory dawnej sztuki lokalnego rzemiosła artystycznego przedstawione w postaci charakterystycznie i niezwykle pięknie zdobionych opraw starodruków. Zabytkowa książka, zaprezentowana jako produkt kultury materialnej, wzbudza bowiem równie dużo emocji.
Biblioteka od 1980 roku posiada również wyjątkową w skali kraju Galerię Ilustracji Książkowej, której zabytkowa część ekspozycji poświęcona jest unikatowej grafice. Wykorzystanie jej pozwala prześledzić dzieje ilustracji od czasów pierwszych druków do ilustracji współczesnej.
Zaprezentowane w Muzeum Książki i Galerii Ilustracji Książkowej kosztowne eksponaty tworzą specyficzny klimat dla zwiedzających. Pozwalają na co dzień obcować z regionalną kulturą słowa przede wszystkim młodzieży szkolnej, środowisku akademickiemu, ludziom kultury oraz miłośnikom nadodrzańskiej ojczyzny. Z myślą o szerszej promocji ekspozycji starodruków powstał też film, zrealizowany w ramach projektów Euroregionu „Sprewa-Nysa-Bóbr”, a dofinansowany ze środków pomocowych Unii Europejskiej.
          

Technologia w służbie człowieka i starej książki

W sferze generowania wiadomości o starodrukach dominującą rolę pełnią biblioteki. Wszechobecny postęp techniczny i tendencja doskonalenia procesu informacji o zabytkowych zbiorach sprawiają, że Dział Zbiorów Specjalnych jako jednostka aktywna stara się w sposób wielokierunkowy zadowolić rosnące oczekiwania czytelników. W tym celu wykorzystano potencjał istniejących już tradycyjnych katalogów starodruków do rozwoju nowoczesnych baz elektronicznych. Na stronie internetowej naszej biblioteki ogólnodostępne rekordy bibliograficzne w całości rejestrują zgromadzone w dziale zabytkowe książki. Ponad dwuipółtysięczna kolekcja druków, pochodzących od XV do XVIII wieku, została opisana w sposób obszerny i gruntowny. Stworzono wygodne, szybkie i atrakcyjne źródło informacji, pozwalające przeszukiwać bazę starodruków według różnorodnych potrzeb i zainteresowań. Podstawowych informacji o starodrukach dostarcza klientowi naszej biblioteki elektroniczny katalog. Technologia pozwala także na zdalny wgląd do niektórych dokumentów poprzez korzystanie z ich ucyfrowionych wersji na stronie Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej. W jej tworzeniu bierze udział nasza książnica od 2005 roku we współpracy z Uniwersytetem Zielonogórskim.
Cywilizacyjną misją biblioteki jest gromadzenie i udostępnianie zasobów kultury. Nie ma powszechniejszego narzędzia udostępniania niż internet, który oprócz zdalnego dostępu do cymeliów, likwiduje zagrożenie zniszczenia zasobów, działa 24 godziny na dobę i w nieprawdopodobny sposób ułatwia wyszukiwanie potrzebnych informacji. To także doskonałe narzędzie promocji zbiorów biblioteki. Środowisko bibliotek cyfrowych, nie czekając na odgórne inicjatywy, wypracowało własne zasady działania. Powstała Federacja Bibliotek Cyfrowych skupiająca większość „cyfrówek”, z myślą o tym, by czytelnik na jednej stronie WWW mógł przejrzeć cyfrowe zasoby wielu instytucji. Do Federacji przystąpiła także Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa, a od 11 grudnia 2009 roku zbiory ZBC prezentowane są także w Europeanie – Europejskiej Bibliotece Cyfrowej. Europeana to projekt, w którym uczestniczy 27 państw członkowskich Unii Europejskiej. Na tej platformie prezentują swoje największe skarby i bogactwo kultury.
W naszej bibliotece proces cyfryzacji opiera się na digitalizacji we własnej pracowni i na jej zlecaniu filii poznańskiej firmy Digital-Center. Bibliotekarz prowadzący Pracownię Digitalizacji konwertuje materiał do potrzeb i wymogów ZBC i włącza go w jej zasoby. O tym, jak ważne jest dostarczenie klientom dobrej jakościowo wersji cyfrowej dokumentu, świadczy nowy trend, skierowany na powstanie grupy specjalistów, tzw. bibliotekarzy cyfrowych. Ekspert ten musi umieć dokument cyfrowy zaopatrzyć także w metadane.
W proces tworzenia metadanych, czyli opisywania udostępnionych w bibliotece cyfrowej zbiorów, włączyć można także samego odbiorcę poprzez możliwość tzw. tagowania (folksonomia). Najnowsza wersja programu d’Libra, w którym pracuje Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa, daje taką możliwość. Mimo niedoskonałości tej metody, tagowanie – jako narzędzie poprawiające efektywność wyszukiwania – warte jest wykorzystania. Daje to zupełnie nową przestrzeń do współtworzenia zasobów bibliotek cyfrowych. Czytelnik ma także udział w jej tworzeniu, co może być dla niego źródłem satysfakcji oraz poczucia wspólnoty z innymi klientami biblioteki. Podobnie rzecz się ma z możliwością sugerowania konkretnych pozycji do digitalizacji. Te podpowiedzi są dla redaktorów bardzo pomocne, a dostarczenie klientowi oczekiwanego cyfrowego obiektu świadczy o głębokim sensie naszej pracy.
W bibliotekach najciekawsze są zbiory specjalne, regionalne, unikatowe kolekcje. Często dopiero umieszczenie ich na stronach bibliotek cyfrowych sprawia, że zaczynają się nimi interesować czytelnicy, dostają one jakby drugie życie. To doskonała promocja. Biblioteka cyfrowa zapewnia nieporównywalne zwiększenie widoczności zasobów biblioteki. Świadczą o tym statystyki ZBC i często nadsyłane pytania, prośby, zamówienia.
Narzędziem promocji starodruków i innych zbiorów specjalnych jest także strona internetowa biblioteki i jej profil na Facebooku. Przy ich pomocy informujemy czytelników o Dziale Zbiorów Specjalnych, reklamujemy ofertę edukacyjną przeznaczoną dla uczniów, akcje, wystawy, relacje z wydarzeń. Strona internetowa posiada także osobne banery kierujące do Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej oraz cyklu artykułów pod wspólnym tytułem Skarby Zielonogórskiej Książnicy, gdzie w prosty i przystępny sposób można poczytać o cymeliach bibliotecznych, m.in.: „Księga nad Księgami” – fenomen polskiej translatoryki XVI wieku, Kolekcja Wilhelma Ogoleita, „Kronika świata” – bezcenne świadectwo przeszłości, Frapujący inkunabuł sekretnego typografa. Ze strony WWW można także dotrzeć do publikacji oficyny wydawniczej Pro Libris w wersjach elektronicznych, czasopism „Bibliotekarz Lubuski” i „Pro Libris”, w których zamieszczone są artykuły nt. zabytkowych zbiorów biblioteki.
Mówiąc o promocji, nie można zapominać o wykorzystaniu w tym celu mediów publicznych, prasy, radia, telewizji. Wszelkie większe działania biblioteki, także w zakresie promocji zbiorów zabytkowych, są obecne w środkach masowego przekazu. Gwarantuje to szeroką informację o propozycjach biblioteki, a w rezultacie – większy w nich udział mieszkańców miasta i regionu.
                   

Okazjonalne działania promocyjne

Aktywna promocja wiedzy o starodrukach odbywa się równolegle na kilku płaszczyznach. Jednym z wiodących zadań placówki kulturalnej jest realizacja oferty edukacyjnej skierowanej do uczniów. Zorganizowane grupy dzieci i młodzieży uczestniczą w specjalnie dla nich przygotowanych lekcjach bibliotecznych, w trakcie których poznają dzieje książki, ilustracji, ekslibrisu. Na przykładzie oryginalnych materiałów uczą się rozpoznawać publikacje z konkretnego stulecia według ich charakterystycznych cech typograficznych. Uzupełniający lekcję spacer po Muzeum Książki i Galerii Ilustracji Książkowej wspomaga pozaszkolny tok zajęć z historii książki, pozwala poszerzyć wiedzę uczniów na temat kultury własnego regionu oraz uświadomić im wartość zachowanego dziedzictwa. Dodatkowo, corocznie przy okazji Tygodnia Bibliotek ma miejsce duża prezentacja zbiorów zabytkowych, uatrakcyjniona fachowym wykładem na ich temat.
W tym roku zapoczątkowano również nową formę współpracy biblioteki z internetowym portalem społecznościowym Moje Miasto, zrzeszającym pasjonatów fotografii. W trakcie majowej imprezy Foto Day uczestnicy spotkania, walcząc o tytuł laureata konkursu, mogli utrwalić na zdjęciach cymelia zielonogórskiej książnicy.
W trosce o bezpieczeństwo unikatowych zbiorów oraz by zwiększyć intensywność prezentacji zabytków szerszej publiczności, biblioteka podejmuje starania o środki finansowe na systematyczną renowację, konserwację i digitalizację. Dzięki tym staraniom cyfrową postać przyjęły inkunabuły i postinkunabuły, tworzące najstarszą i najcenniejszą kolekcję drukowanych dokumentów oraz 34 druki, skarby śląskiego dziedzictwa kulturowego. W roku obecnym rozpoczęto już prace restauratorskie nad kolekcją 33 historycznych dokumentów, w tym bezcennych zabytkowych atlasów geograficznych. Po ich zakończeniu część odnowionych obiektów zostanie zdigitalizowana, a przedsięwzięcie zareklamowane na barwnych folderach i zakładkach do książek. Wszystkie materiały poddane procesowi digitalizacji zostały bądź zostaną włączone do Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej.
W ramach promocji wiedzy na temat starodruków w oficynie wydawniczej biblioteki publikowanych jest wiele artykułów. Warto nadmienić, że w periodykach lokalnych zamieszczono kilka artykułów promujących najcenniejsze zabytki śląskiej typografii zgromadzone w zbiorach naszej Biblioteki. Także „Bibliotekarzu Lubuskim” ukazał się cykl tekstów prezentujących najciekawsze tytuły silesiaców.
Aby podkreślić fakt istnienia polsko-niemieckich wspólnych korzeni kulturowych, zaprezentować historię słowa pisanego na terenie regionu i zwiększyć integrację działalności bibliotek na pograniczu, w 2005 roku zorganizowano w bibliotece międzynarodową konferencję nt. Historia książki na terenach pogranicza i jej rola w kształtowaniu społeczeństw wielokulturowych. Wykładom towarzyszyła wystawa pt. Książka i jej twórcy w historii dwóch kultur, prezentująca zabytkowe zbiory biblioteki. Wśród referatów znalazł się również tekst Anny Jesse i Alicji Lipińskiej5 napisany w oparciu o księgozbiór zielonogórskiej książnicy, w którym charakterystyka najciekawszych druków została poszerzona o plany i projekty w zakresie ich gromadzenia, udostępniania i ochrony. Rozwój idei regionalizmu realizowany jest również poprzez działalność edukacyjną. By ukazać prawdę o minionych czasach, zabytkowa kolekcja historiografii Śląska często wykorzystywana jest jako temat wykładów prowadzonych dla studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego. Podjęty przez bibliotekę szeroki zakres inicjatyw promujących historyczne druki, jak: digitalizacja i Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa, elektroniczny katalog, publikacje, wykłady, lekcje, konferencje, wystawy, przysparza nam nowych użytkowników wśród tradycyjnych i wirtualnych klientów placówki. Ich zadowolenie i satysfakcja są dla nas bardzo ważne i wpływają na sposób postrzegania naszej instytucji jako nowoczesnej, reagującej na ich potrzeby.
       
Alicja Lipińska
Maria Radziszewska
WiMBP im. C. Norwida w Zielonej Górze

1 Dostęp w internecie: http://ardeum.pl/czym-jest-marketing-promocja-i-reklama/ [stan na 1.10.2010].
2 Dostęp w internecie: http://sjp.pwn.pl/slownik/2572655/promocja [stan na 1.10.2010].
3 Mały słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2000, s. 755.
4 Zob. A. Lewicka-Kamińska, Zagadka drukarza Kazań papieża Leona I (tzw. Typographus Leonis I papae: Sermones), „Roczniki Biblioteczne”, R. XX, 1976.
5 Zob. A. Jesse, A. Lipińska, Silesiaca w zbiorach Zielonogórskiej Książnicy, [w:] Historia książki na terenach pogranicza i jej rola w kształtowaniu społeczeństw wielokulturowych. Materiały z polsko-niemieckiej konferencji bibliotekarzy, Zielona Góra 2005, s. 66-69.