Warning: count(): Parameter must be an array or an object that implements Countable in /libraries/cms/application/cms.php on line 471
Współczesne kształcenie pracowników informacji naukowej i bibliotekarzy – przykład zielonogórski - Bibliotekarz Lubuski

Współczesne kształcenie pracowników informacji naukowej i bibliotekarzy – przykład zielonogórski

Gwałtownie postępujące procesy cyfryzacji i informatyzacji społeczeństwa, które wymagają m.in. odejścia od przestarzałego modelu kształcenia na poziomie studiów wyższych w zakresie informacji naukowej i bibliotekoznawstwa na rzecz kształcenia w pełni interdyscyplinarnego, łączącego studia bibliotekoznawcze ze studiami informatycznymi w odniesieniu do internetu, mediów elektronicznych oraz bibliotek i platform cyfrowych, wymuszają osiągnięcie nowoczesnego modelu koegzystencji nauk humanistycznych i ścisłych tak w badaniach naukowych, jak i w uniwersyteckim kształceniu. Inicjatywą zbliżającą się do tego modelu są studia pierwszego stopnia we wspomnianym zakresie, jakie uruchomiono na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Zielonogórskiego w roku akademickim 2010/2011. Rok temu w ramach nowego kierunku studiów zaproponowano dwie specjalności: bibliotekarstwo edukacyjne i edytorstwo informatyczne, ale już od października 2011 ów profil studiów ulegnie rozszerzeniu o dwa kolejne bloki specjalizacyjne: brokera informacji i kognitywistykę informacyjną.

Tak pomyślana koncepcja kształcenia przyszłych bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej to jeden z efektów wielobranżowości Uniwersytetu Zielonogórskiego, który jako jedyny w kraju ma strukturę zbliżoną do wzorca amerykańskiego, np. bostońskiego Massachusetts Institute of Technology [1] – wymownym pod tym względem jest już fakt sprawowania opieki merytorycznej nad studiami przez Zakład Literatury Dawnej, Bibliotekoznawstwa i Edytorstwa, działający w ramach struktury organizacyjnej Instytutu Filologii Polskiej UZ, oraz Wydział Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji UZ. Ta wielobranżowość przekłada się także na interdyscyplinarny kształt programu ramowego studiów, bowiem – z jednej strony – nawiązuje on do wciąż obowiązujących wytycznych określonych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego w standardach nauczania dla danego kierunku [2], a z drugiej – zwłaszcza w obrębie trzech specjalności: brokera informacji, edytorstwa informatycznego i kognitywistyki informacyjnej – jest próbą wdrożenia autorskiego programu akademickiej edukacji bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej, uwzględniającego nie tyle państwowy gorset standardów nauczania, co talent i pasje badawcze wykładowców wypełniających tzw. minimum kadrowe kierunku [3]. Warto w tym miejscu podkreślić, że ten ostatni element wychodzi naprzeciw postulatom głoszonym w ramach rządowej „Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego 2010–2020" oraz w nowej ustawie o szkolnictwie wyższym, która przewiduje m.in. wprowadzenie możliwości swobodnego tworzenia kierunków studiów przez uczelnie mające uprawnienia habilitacyjne [4].

Program ramowy sześciosemestralnych studiów pierwszego stopnia w zakresie informacji naukowej i bibliotekoznawstwa obejmuje łącznie 1995 godzin zajęć w systemie stacjonarnym (1200 godzin zajęć na studiach niestacjonarnych), którym przypisano 180 punktów ECTS (60 punktów w roku akademickim, 29–31 punktów w poszczególnych semestrach). Składają się nań cztery grupy przedmiotów: blok treści podstawowych (A), blok treści kierunkowych (B), blok tzw. innych wymagań, w tym także przedmiotów do wyboru – uzupełniających (C) oraz blok przedmiotów danej specjalności (D). Na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych przedmioty specjalnościowe realizowane są w semestrach od drugiego do szóstego, przy czym wyboru specjalności studenci dokonują w trakcie semestru pierwszego. Takie rozwiązanie daje słuchaczom możliwość selekcji treści kształcenia w wymiarze co najmniej 30% ogółu liczby godzin, co jest zgodne z właściwym wymogiem ministerialnym [5]. Zarówno na studiach stacjonarnych, jak i niestacjonarnych program specjalności obejmuje także praktykę zawodową (po semestrze czwartym) trwającą cztery tygodnie (75 godzin) i realizowaną w różnych instytucjach działających w sferze komunikacji publicznej, kultury, edukacji, biznesu, nauki i administracji zajmujących się gromadzeniem, opracowaniem, przetwarzaniem i udostępnianiem dokumentów i zbiorów informacji o dokumentach oraz systemami informacyjnymi.

Wśród przewidzianych w programie studiów przedmiotów podstawowych, kierunkowych, specjalizacyjnych i uzupełniających na szczególną uwagę zasługują te, które do tej pory pomijano w kształceniu bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej bądź też ograniczano ich wymiar godzinowy. Jednym z nich jest wprowadzenie do kognitywizmu i cybersemiotyki, przekazujące podstawową wiedzę z zakresu szeroko pojętej kognitywistyki neurologicznej, antropologicznej, filozoficznej, psychologicznej, kulturowej czy też językoznawczej i pokazujące sposoby poznawania przez człowieka rzeczywistości i interpretowania zachowań kognitywnych. Uzupełnieniem tej wiedzy jest zaznajomienie z teorią systemów komunikacyjnych i kulturowych (np. autopoietycznych) opartych na zachowaniach cybernetycznych. Wykład z tych dwóch obszarów, obligatoryjny dla wszystkich studentów i zaplanowany w obrębie bloku C, stanowi wprowadzenie do treści bardziej szczegółowych, uwzględnionych w ramach dwóch specjalności: infobrokerskiej (w tym przypadku chodzi o zajęcia z kognitywizmu i cybersemiotyki w obrocie informacją) i kognitywistyki informacyjnej (mam tu na myśli zakres tematyczny przedmiotów: literaturoznawstwo kognitywne oraz językoznawstwo kognitywne). Z drugiej strony – ma także charakter podsumowujący, zwłaszcza wobec kursów z neuropsychologii, sztucznej inteligencji czy też teorii grup informacyjnych, przewidzianych do realizacji w obrębie specjalności kognitywistycznej.

Inną cechą programu studiów jest bogata reprezentacja obligatoryjnej, a więc realizowanej przez wszystkich studentów bez względu na wybraną specjalność historii literatury – polskiej i powszechnej, dawnej i współczesnej, wysokiej i popularnej, udostępnianej drogą tradycyjną lub/i dostępnej w internecie (liternet). Ta wzmożona, bo rozłożona na sześć semestrów lektura tekstów literackich ma do spełnienia jedną zasadniczą rolę: pokazanie „człowieka, który za ich pomocą stara się jako tako zorientować we własnym świecie" [6]. Jeśli do tego dodamy pogląd niektórych przedstawicieli cultural studies, mówiący o tym, że „każda kreacja literacka, niezależnie jakbyśmy ją ocenili na gruncie kryteriów estetycznych [...], jest wyrazem »kultur«, w obrębie których się pojawia i funkcjonuje" [7], wyjaśnienie, dlaczego tak ważna dla dobrego przygotowania absolwentów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej jest nauka o literaturze, nasuwa się samo. Jednym z takich znaczących obszarów jest np. profesja infobrokera, który nie tylko wyszukuje informacje, lecz także wzbogaca je o analizę i opracowanie. Ponieważ w procesie pozyskiwania i przetwarzania poszczególnych typów danych znajomość ich kontekstów: kulturowego, społecznego, psychologicznego i wielu innych wydaje się bardzo ważna (zwłaszcza w dobie globalizacji, która z jednej strony wymaga pewnej elastyczności, a z drugiej – rozwagi, by nie zagubić kulturowej tożsamości i przynależności), w programie specjalności brokerskiej zadbano o obecność kolejnych treści z zakresu nauk humanistycznych i społecznych: antropologii kultury, historii komunikacji grupowej, psychologii komunikacji oraz teorii struktur społecznych. Nie mniejsze znaczenie mają tu również niektóre przedmioty spośród uzupełniających treści do wyboru. Otóż studenci chcący jeszcze bardziej pogłębić swą wiedzę w tym zakresie mogą zapoznać się z teorią pragmatyki komunikacyjnej, podłożem i metodami dezinformacji czy też zagadnieniami informacji niejawnej.

Zarówno w siatce głównej studiów, jak i w programach poszczególnych specjalności swoje miejsce znalazły także zagadnienia stricte językoznawcze. Obok obligatoryjnej kultury języka polskiego, mającej uwrażliwić na piękno słowa, słuchaczom specjalności edytorskiej zapewniono zintensyfikowany kurs stylistyki edytorskiej. Zajęcia z tego zakresu służyć mają przede wszystkim zaznajomieniu się z problemami spójności wypowiedzi, by – wyrabiając trwały nawyk uwzględniania perspektywy komunikacyjnej w momencie tworzenia jakiegokolwiek tekstu – dać profesjonalny warsztat do adiustacji stylistyczno-językowej tekstów cudzych (w ramach przedmiotu korekta edytorska).

Zajęciami o charakterze warsztatowym, technicznym są prowadzone w formie laboratoriów i wykładów przedmioty informatyczne. W przypadku specjalności edytorskiej i brokerskiej poprzedzono je treściami ścisłymi sensu stricto, tj. z zakresu matematyki dyskretnej oraz algorytmów i struktur danych. Ta pierwsza ma wyposażyć studentów w pojęcia pomocne w opisie baz danych, zrozumieniu ich funkcjonowania i korzystaniu z ich zasobów. W jej ramach przewidziane są również elementy podnoszące ogólną kulturę matematyczną słuchaczy, co jest komplementarne ze zreformowaną maturą, w ramach której od 2010 roku ponownie wprowadzono egzamin z matematyki jako obowiązkowy. Kolejnym krokiem w dochodzeniu do umiejętności pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania danych jest drugi przedmiot. Jego zakres tematyczny obejmuje m.in. podstawowe pojęcia algorytmiczne i techniki tworzenia algorytmów. Studenci oprócz poznania algorytmów sortowania i wyszukiwania zgłębią także meandry geometrii obliczeniowej, struktur danych oraz – służących do przechowywania informacji w taki sposób, aby możliwy był do nich szybki dostęp – tzw. tablic haszujących.

Spośród przedmiotów informatycznych na szczególną uwagę zasługują sieci komputerowe. O ile przewidziana w standardach kształcenia technologia informacyjna, realizowana w pierwszym semestrze przez wszystkich studentów, ma charakter podstawowy, ogólny (jej uzupełnieniem jest projektowanie, tworzenie i publikowanie stron WWW – przedmiot wybieralny w semestrze kolejnym, oraz projektowanie systemów informacyjno-wyszukiwawczych w charakterze przedmiotu kierunkowego), o tyle sieci idą jeszcze dalej. Ich zakres tematyczny obejmuje bowiem nie tylko zaznajomienie z podstawowymi pojęciami z zakresu internetu, lokalnych, metropolitalnych i globalnych sieci komputerowych oraz technologii z nimi związanych, lecz także wyposaża studenta w umiejętność tworzenia prostych serwerów. Innym zakresem tego przedmiotu jest problem bezpieczeństwa w sieciach komputerowych.

Z tym ostatnim zagadnieniem korespondują treści kształcenia w ramach bezpieczeństwa systemów informacyjnych – przedmiotu do wyboru. W jego ramach studenci jeszcze dokładniej poznają charakter wspomnianych zagrożeń, ponadto zaznajomią się z kryteriami oceny bezpieczeństwa systemu, typami ataków i sposobami zabezpieczeń sprzętowych i programowych. Jednocześnie będą uwrażliwiani na stan prawny z tym związany: ustawę o ochronie informacji niejawnej (w zakresie odpowiednim do ochrony sieci teleinformatycznych), ustawę o ochronie danych osobowych, zarządzanie bezpieczeństwem systemu informatycznego oraz na kształtowanie polityki bezpieczeństwa państwa.

Problemy ochrony już nie tyle przed atakami hakerów czy cyberterroryzmem, co zagrożeniami tradycyjnymi (konfliktami zbrojnymi i klęskami żywiołowymi), pozwala zgłębić przedmiot elementy bezpieczeństwa narodowego – obieralny i wprowadzający do zagadnień wyżej przywołanych. Dzięki niemu studenci bibliotekoznawstwa i informacji naukowej będą mogli zapoznać się m.in. z ustawodawstwem z zakresu ochrony dóbr kultury. W ramach zajęć szczegółowej analizie poddana będzie np. konwencja O ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego podpisana 14 maja 1954 roku w Hadze, a także szereg rozporządzeń rządowych, regulujących kwestię ochrony dóbr ruchomych i nieruchomych, w tym zwłaszcza dzieł sztuki, rękopisów, książek i innych przedmiotów o znaczeniu artystycznym lub/i historycznym, a także zbiorów naukowych i ważnych zbiorów książek, archiwaliów lub reprodukcji dóbr kultury.

Niemałe znaczenie przypisano w programie studiów treściom z zakresu grafiki komputerowej i innych wizualnych aspektów informacji, w tym multimediom (np. cyfrowej fotografii, cyfrowemu wideo i dźwiękowi). Przedmioty te wpisano w obszar treści do wyboru lub programy specjalności: broker informacji i edytorstwo informatyczne, z których edytorstwo z założenia należy postrzegać jako przygotowanie do zawodu edytora-wydawcy, a infobrokerstwo – jako przykład kształcenia o charakterze teoretyczno-praktycznym.

Zupełnie inny charakter, bo zdecydowanie teoretyczny mają przedmioty w specjalności kognitywistycznej. Choć w tym przypadku możemy mówić o projekcie na wskroś naukowym, należy zaznaczyć, że ma on również ambicje ogólniejsze, mianowicie ma pokazać, w jaki sposób człowiek – i jako jednostka, i jako zbiorowość – poznaje, a w konsekwencji tego poznania – zmienia świat. Dzięki takim przedmiotom, jak: współczesne technologie świata nauki i wprowadzenie do kosmologii absolwent tej specjalności będzie przygotowany do pełnienia roli przewodnika w czytelniczym poznawaniu rzeczywistości. Będzie wiedział, gdzie są granice nauki, czym wyróżnia się para-nauka, a czym pseudonauka. Będzie umiał nie tylko wskazać i zanalizować daną informację, lecz również udowodnić, jak i dlaczego ta informacja powstała. Dzięki znajomości procesów kognitywnych nabędzie umiejętności projektowania przestrzeni informacyjnej, wykorzystując psychologiczne i fizyczne elementy rzeczywistości wpływającej na ludzką percepcję. W perspektywie ukończenie studiów w tej specjalności pozwoli mu bez większych trudności na podjęcie studiów drugiego stopnia nie tylko na kierunku informacja naukowa i bibliotekoznawstwo, lecz również na kierunkach społecznych, informatycznych, kognitywnych.

Oczywiście nie ulega wątpliwości, że to samo moglibyśmy powiedzieć o absolwentach pozostałych specjalności, bowiem tak sprofilowany cykl uniwersyteckiej edukacji bibliotekarzy i pracowników informacji kształci nie tylko specjalistów, lecz także swoistych „generalistów" [8], a więc absolwentów studiów, na które oprócz szeroko pojętych nauk o książce, bibliotece i informacji składa się też szereg innych elementów.

 
***

Przedstawiony w zarysie program studiów wpisuje się w coraz modniejsze zespolenie nauk ścisłych i humanistycznych, które patrząc oddzielnie na to samo, interpretują to w bardzo różny sposób. Dopiero ich połączenie daje zamierzony efekt – holistyczne spojrzenie na świat, którego rozproszone części czy też informacje o nim można kojarzyć i syntetyzować. Taki cel kilka lat temu przyświecał twórcom programu „European Masters in Performer Studies" (EMA-PS), którzy poprzez naukę wszechstronnego myślenia i postrzegania świata dążą do wyposażenia swoich wychowanków w umiejętności stanowiące podstawę do zawodowej kariery w bardzo wielu dziedzinach [9]. Podobny cel przyświecał pomysłodawcom wznowienia w Zielonej Górze studiów bibliotekoznawczych [10], zwłaszcza że tak pomyślana interdyscyplinarność kształcenia z udziałem tematyki BKiIN zapewnia integrowanie wiedzy i umiejętności bibliotekoznawczych z informatycznymi oraz kognitywnymi, przygotowując absolwenta do podjęcia studiów drugiego stopnia w szerokim spektrum edukacji nie tylko uniwersyteckiej, ale i politechnicznej.


dr Tomasz Ratajczak

Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego

 

  
[1] A. K. Wróblewski, Uniwersytet z przeceny – czyli co zrobić, żeby polskie uczelnie stały wyżej w rankingach, „Wprost" [online] 2010, nr 4. Dostęp: http://www.wprost.pl/ar/184569/Uniwersytet-z-przeceny/?O=184569&pg=1 [odczyt: 15.05.2011].

[2] Standardy kształcenia dla kierunku studiów: Informacja naukowa i bibliotekoznawstwo [online], Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dostęp:

http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/23/61/2361/44_informacja_naukowa_i_bibliotekoznawstwo.pdf [odczyt: 16.04.2011].

[3] B. Kudrycka, Wyższa szkoła dumy, „Gazeta Wyborcza" [online], z dn. 5.02.2010. Dostęp: http://wyborcza.pl/1,75515,7531221,Wyzsza_Szkola_Dumy.html [odczyt: 10.05.2011].

[4] Założenia nowelizacji ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki [online], Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dostęp:  http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/73/10/7310/20091030_EEE_zalozenia_po_RM.pdf [odczyt: 16.04.2011].

[5] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 października 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki [online], Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dostęp:  http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/21/97/2197/20070712_rozporzadzenie_standardy_ksztalcenia.pdf [odczyt: 15.05.2011].

[6] M. P. Markowski, Antropologia, humanizm, interpretacja, [w:] Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja, Zjazd Polonistów, Kraków, 22–25 września 2004, zespół red. M. Czermińska (przewodn.), Kraków 2005, t. 1, s. 284.

[7] W. J. Burszta, Nauki o kulturze wobec literatury. Przypadek antropologii, [w:] Polonistyka w przebudowie..., t. 2, s. 89.

[8] Por. B. Kudrycka, dz. cyt.; M. A. Packalén, Polonistyka na rozdrożu czy kształcenie bez granic? O konieczności zreformowania zachodnich (i nie tylko) studiów polonistycznych, [w:] Polonistyka w przebudowie..., t. 1, s. 676.

[9] European Masters in Performer Studies (EMA-PS) [online], Instytut Kulturoznawstwa UAM. Dostęp: http://www.wns.amu.edu.pl/instytut.php?nr=805 [odczyt: 17.05.2011].

[10] O niemałych tradycjach i niegdysiejszej historii zielonogórskiego ośrodka badań nad biblioteką i książką piszą: A. Ciałowicz, Bibliografia publikacji pracowników Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze 1971–1981, Zielona Góra 1983, s. 74–81; T. Ratajczak, J. Rećko, Profesor Franciszek Pilarczyk, [w:] Prace edytorskie. Profesorowi Franciszkowi Pilarczykowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. nauk. S. Kufel, K. Grabias-Banaszewska, Zielona Góra 2009, t. 1, s. 10.