Prawo w bibliotece
- Szczegóły
- Utworzono: czwartek, 29, listopad 2012 10:48
- Rafał Golat
- Odsłony: 6360
Ochrona danych osobowych w działalności bibliotek
Biblioteki w swojej działalności mają kontakt z danymi osobowymi, zwłaszcza korzystających z ich usług użytkowników (czytelników), ale nie tylko, bo chodzi także o dane osobowe pracowników biblioteki czy osób z nią współpracujących, z którymi biblioteka zawiera umowy i wypłaca im wynagrodzenie.
Z uwagi na konieczność przyjmowania od konkretnych osób fizycznych dotyczących ich danych osobowych biblioteki brać powinny pod uwagę wymogi wynikające z przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.). Co prawda biblioteki w tej ustawie nie zostały z nazwy powołane, ale regulacja ta do bibliotek została mimo to odniesiona. Wynika to z art. 3 ust. 1 powyższej ustawy, zgodnie z którym stosuje się nią m. in. do państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych, a zatem w szczególności do mających status jednostek samorządowych bibliotek publicznych.
Reglamentacji w ustawie o ochronie danych osobowych poddane zostało przetwarzanie tych danych, rozumianych bardzo szeroko, jako wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej (por. art. 6 ust 1 powyższej ustawy), a więc m. in. dane adresowe. Natomiast przez przetwarzanie danych rozumiane są jakiekolwiek operacje wykonywane na danych osobowych, takie jak zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, a zwłaszcza te, które wykonuje się w systemach informatycznych (por. art. 7 pkt 2 powyższej ustawy). Zasadą jest, że przetwarzanie danych osobowych jest dopuszczalne wyjątkowo, w przypadku spełnienia przesłanek, określonych w art. 23 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych. Jedną z tych przesłanek jest uzyskanie przez bibliotekę zgody na przetwarzanie danych od osoby, której te dane dotyczą.
Biblioteka może zatem przetwarzać, a więc np. zbierać i gromadzić dane osobowe, zasadniczo w dwóch przypadkach: 1) jeśli osoba, której przedmiotowe dane dotyczą, wyrazi zgodę na ich przetwarzanie, składając w tym zakresie stosowne oświadczenie, np. przy okazji akceptowania postanowień regulaminu dla użytkowników (czytelników) lub 2) gdy biblioteka może powołać się na inną przesłankę, usprawiedliwiającą przetwarzanie danych osobowych, przewidzianą w powyższym przepisie. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na art. 23 ust. 1 pkt 5 ustawy o ochronie danych osobowych, zgodnie z którym przetwarzanie danych jest dopuszczalne, gdy jest to niezbędne dla wypełnienia prawnie określonych celów realizowanych przez administratorów danych, a przetwarzanie nie narusza praw i wolności osoby, której dane dotyczą. W interesie biblioteki leży zatem, aby przetwarzać uzyskiwane przez nią dane tylko w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do realizacji jej statutowych celów, mających też odniesienia w ustawie o bibliotekach, co dotyczy choćby wyraźnego upoważnienia do pobierania od czytelników przez bibliotekę opłat (kar) z tytułu m.in. niezwrócenia w terminie wypożyczonych materiałów bibliotecznych (por. art. 14 ust. 2 pkt 4 i pkt 5 ustawy o bibliotekach). Bez pobrania od czytelników danych osobowych, w tym adresowych, egzekwowanie tego rodzaju opłat, w przypadku braku ich dobrowolnego uiszczania, byłoby wszak znacznie utrudnione.
Po drugie biblioteka powinna unikać zbierania danych osobowych, których posiadanie trudno uzasadnić realizowanymi przez bibliotekę celami. Dotyczy to w szczególności tzw. danych wrażliwych, np. danych na temat przekonań religijnych czy pochodzenia etnicznego czytelników, gdyż przetwarzanie tego rodzaju danych jest zasadniczo zakazane, poza wyszczególnionymi ustawowo wyjątkami (por. art. 27 ustawy o ochronie danych osobowych).
Po trzecie dane osobowe gromadzone w bibliotece, powinny być odpowiednio chronione (zabezpieczane), m. in. przed dostępem do nich niepowołanych osób trzecich. Problematyce tej poświęcony jest Rozdział 5 ustawy o ochronie danych osobowych oraz rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadać urządzenia i systemy informatyczne służące do przetwarzania danych osobowych (Dz. U. Nr 100, poz. 1024).
Nie są to oczywiście wszystkie problemy związane z danymi osobowymi, choćby wspomnieć tylko rejestrację zbiorów danych osobowych (Rozdział 6 powyższej ustawy). Biblioteki nie zostały wprost z obowiązku takiej rejestracji zwolnione, ale nie zawsze jest ona konieczna, co dotyczy m.in. danych przetwarzanych w związku z zatrudnieniem w bibliotekach i świadczeniem bibliotekom usług na podstawie umów cywilnoprawnych (por. art. 43 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych).
Omówienie wybranych przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.06.90.631 z późn. zm.)
Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mogą:
1) udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych;
2) sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów;
3) udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek.
Istota regulacji
Art. 28 przewiduje licencję ustawową dla instytucji, specjalizujących się w gromadzeniu i udostępnianiu różnych zbiorów, którymi w mniejszym lub większym stopniu są utwory. Licencja ta jest istotna w pierwszej kolejności dla bibliotek, których zbiory składają się w większości z utworów.
Jeżeli chodzi o szkoły, to art. 28 jest dla nich ważny z punktu widzenia funkcjonowania szkolnych bibliotek, natomiast odnośnie do archiwów w takim zakresie, w jakim zgromadzone w nich materiały archiwalne są chronione prawami autorskimi (w archiwach państwowych w pierwszej kolejności gromadzone są z jednej strony materiały pochodzące sprzed wielu lat, w tym z minionych epok historycznych, z drugiej zaś strony dokumenty i materiały urzędowe, które zgodnie z art. 4 komentowanej ustawy nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego).
Podstawowe znaczenie mają uprawnienia z pkt 1 i pkt 3 art. 28, polegające na udostępnianiu twórczych zbiorów – albo poprzez wypożyczanie egzemplarzy utworów, albo za pośrednictwem terminali informatycznych, oczywiście o ile dana instytucja jest przygotowana do takiej elektronicznej obsługi użytkowników.
Ograniczony zakres zastosowania ma zaś uprawnienie z pkt 2 art. 28. Może być ono uruchomione tylko w razie potrzeby uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów. Choć z przepisu tego wyraźnie to nie wynika, powinien być on stosowany wyjątkowo, gdy wskazane w nim cele nie mogą być uzyskane w inny sposób, np. w drodze zakupu przez bibliotekę egzemplarzy danego utworu dostępnych na rynku.
Wskazówki praktyczne:
I. Dopuszczone przez art. 28 udostępniane i wyjątkowe zwielokrotnianie utworów uwarunkowane jest ich wcześniejszym rozpowszechnieniem. Art. 28 nie upoważnia wobec tego do udostępniania lub zwielokrotniania przez biblioteki, archiwa i szkoły utworów, które rozpowszechnione jeszcze nie zostały, co ma miejsce np. w przypadku zdeponowania w bibliotece przez autora rękopisu utworu literackiego bez wyraźnej zgody twórcy na jego rozpowszechnianie.
II. Uprawnienia z pkt 3 art. 28 nie należy kojarzyć z udostępnianiem utworu za pośrednictwem internetu. W przepisie tym mowa jest bowiem o udostępnianiu utworów za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie uprawnionych jednostek, podczas gdy wprowadzenie utworu do sieci internetu umożliwia skorzystanie z niego przez każdą osobę mającą dostęp do internetu, w miejscu przez nią wybranym, np. w swoim prywatnym mieszkaniu.
Art. 28 nie daje zatem podstaw do tworzenia internetowych bibliotek, obejmujących utwory nadal korzystające z ochrony majątkowych praw autorskich.
Związki z innymi przepisami – art. 30¹, art. 77 i art. 100.
Biblioteki – art. 2, art. 4, art. 8 i art. 10-12 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539 z późn. zm.) oraz art. 2 i art. 8-14 stawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123 z późn. zm.).
Szkoły – por. art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).
Archiwa – ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z późn. zm.), w szczególności Rozdziały 3 i 4 tej ustawy.
Utwór rozpowszechniony – art. 6 ust. 1 pkt 3.
Wybrana literatura przedmiotu
B. Howorka, Prawo autorskie w działalności bibliotekarskiej, Warszawa 1997.
Art. 29. 1. Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.
2. Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach i wypisach.
21. Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w antologiach.
3. W przypadkach, o których mowa w ust. 2 i 21, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Istota regulacji
Art. 29 reguluje tzw. dozwolone prawo cytatu – w formule ogólnej (ust. 1) oraz dwóch jego szczególnych przypadków (ust. 2 i ust. 2¹). Co do zasady dozwolone cytaty mogą być dokonywane nieodpłatnie, z wyjątkiem dozwolonych cytatów, uregulowanych w sposób szczególny (ust. 3).
Cytaty mogą być zamieszczane w utworach stanowiących samoistną całość, którymi są także podręczniki, wypisy i antologie. Przedmiotem cytowania mogą być natomiast, pod warunkiem ich wcześniejszego rozpowszechnienia, drobne utwory w całości albo ich fragmenty (urywki).
Dozwolony cytat może zostać na podstawie art. 29 zastosowany, jeśli użycie go jest ustawowo uzasadnione. W przypadku antologii, podręczników i wypisów usprawiedliwieniem cytatów są cele dydaktyczne lub naukowe, natomiast pozostałe cytaty trzeba uzasadniać potrzebą wyjaśniania, analizy krytycznej, nauczania lub prawami gatunku twórczości.
W związku z powyższym uznać należy, że dozwolone cytaty są właściwe przede wszystkim dla twórczości naukowej lub dydaktycznej, choć mogą występować także tam, gdzie cytowanie należy do istoty konstrukcyjnej określonych utworów, co ma miejsce np. w przypadku ksiąg cytatów czy sprawozdań o aktualnych wydarzeniach (por. art. 26).
Wskazówki praktyczne
I. Podobnie jak w przypadku licencji nadawczej z art. 21 ust. 1 art. 29 ust. 1 posługuje się niedookreślonym sformułowaniem „drobnych utworów”. Nieprecyzyjne są także użyte w art. 29 pojęcia „urywek” i „fragment”.
Zakres cytatu odnoszony być powinien z jednej strony do występującej w danym przypadku potrzeby bezpośredniego odniesienia się do cudzego utworu poprzez przytoczenie go w odpowiedniej części, z drugiej zaś strony istotną wskazówkę dla użytkownika stanowi objętość obu utworów – cytowanego i wymagającego zastosowania cytatu. Zupełnie inaczej postrzegać należy np. „urywek” w odniesieniu do dzieła literackiego, liczącego kilkaset stron, niż w przypadku krótkiej, kilkustronicowej pracy literackiej.
II. Cytat powinien być wyraźnie zaznaczony, np. przez zastosowanie cudzysłowu oraz wskazanie źródła cytatu, czyli utworu, z którego cytat pochodzi oraz jego twórcy (por. art. 34).
Nie jest wystarczające ogólne powołanie utworów, z których autor korzystał przy tworzeniu swojego dzieła, jeśli z utworów tych zostały przejęte dosłownie określone fragmenty. Brak oznaczenia cytatu grozi uznaniem takiej praktyki za naruszenie autorskich praw osobistych innych twórców (por. art. 16 pkt 2), a w ostateczności nawet za stanowiący przestępstwo plagiat (por. art. 115 ust. 1), np. jeśli utwór powstał jako zakamuflowana kompilacja cytatów z innych twórczych dzieł.
III. Dozwolone prawo cytatu kojarzone jest najczęściej z cytowaniem utworów słownych. W praktyce istotnie utwory te najczęściej są cytowane, art. 29 ust. 1 daje podstawę przytaczania na zasadach w nim określonych także innych rodzajów utworów, np. muzycznych, plastycznych czy nawet filmowych.
Związki z innymi przepisami – art. 16 pkt 2, art. 30¹, art. 34, art. 100 i art. 115 ust. 1.
Utwór rozpowszechniony – art. 6 ust.1 pkt 3.
Antologia – art. 3.
Wybrane orzeczenia sądowe
Wyrok SN z 23 listopada 2004 r., sygn. akt I CK 232/04, OSNC, nr 11 z 2005 r., poz. 195:
Przytoczenie cudzego utworu nawet w całości jest dozwolone, jeżeli następuje w celu określonym w art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 ze zm.), przy czym przytaczany utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne dzieło.
Wybrana literatura przedmiotu
M. Szaciński, Dozwolone cytaty w prawie autorskim, Palestra, nr 5-6 z 1996 r., str. 17-21.
Art. 30. 1. Ośrodki informacji lub dokumentacji mogą sporządzać i rozpowszechniać własne opracowania dokumentacyjne oraz pojedyncze egzemplarze, nie większych niż jeden arkusz wydawniczy, fragmentów opublikowanych utworów.
2. Twórca albo właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi jest uprawniona do pobierania od ośrodków, o których mowa w ust. 1, wynagrodzenia za odpłatne udostępnianie egzemplarzy fragmentów utworów.
Istota regulacji
Art. 30 ustanawia na rzecz ośrodków informacji lub dokumentacji dwa uprawnienia:
1) do sporządzania i rozpowszechniania własnych opracowań dokumentacyjnych oraz
2) do sporządzania i rozpowszechniania pojedynczych egzemplarzy, nie większych niż jeden arkusz wydawniczy, fragmentów opublikowanych utworów.
Pierwsze z powyższych uprawnień może być realizowane przez ośrodki nieodpłatnie, drugie z nich łączy się natomiast z obowiązkiem rozliczania stosownych wynagrodzeń (ust. 2).
Uprawnienie dotyczące własnych opracowań dokumentacyjnych postrzegać należy jako prawo do korzystania na potrzeby takich opracowań z cudzych utworów, bez konieczności pytania się o zgodę podmiotów do tych utworów uprawnionych. Nie dotyczy to jednak korzystania w tym celu z twórczych baz danych (por. art. 30¹).
Natomiast uprawnienie dotyczące kopiowania fragmentów opublikowanych utworów ujęte zostało bardzo szeroko, gdyż dotyczy wszelkiego rodzaju utworów, jeśli doszło wcześniej do ich publikacji, przy czym w art. 30 ust. 1 korzystanie z tego uprawnienia nie zostało obwarowane żadnymi przesłankami, poza ograniczeniem objętości kopiowanych fragmentów, które nie mogą być większe niż jeden arkusz wydawniczy.
Wskazówki praktyczne
I. Pojęcie arkusza wydawniczego nie zostało w art. 30 sprecyzowane. W praktyce wydawniczej arkusz wydawniczy z reguły odnoszony jest do objętości równej 40 tys. znaków, co w przeliczeniu ok. 1800 znaków na jedną stronę daje ok. 22 stron tekstu.
II. Prawo do sporządzania i rozpowszechniania fragmentów opublikowanych utworów odniesione zostało do pojedynczych egzemplarzy, w związku z czym ośrodki informacji lub dokumentacji nie mogą na podstawie powyższego przepisu np. realizować zamówień na powielanie fragmentów określonych utworów w większej liczbie, nawet jeśli miałyby to być tylko dwie lub trzy ich kopie.
III. Obowiązek uiszczania wynagrodzenia, o którym mowa w ust. 2, dotyczy tylko odpłatnego udostępniania egzemplarzy fragmentów utworów, wobec czego obowiązek ten nie występuje, jeśli ośrodek nie pobiera z tego tytułu żadnych opłat.
Choć wyraźnie z treści ust. 2 to nie wynika, organizacja zbiorowego zarządzania występuje w tym przypadku w roli pośrednika, jednak jej pośrednictwo nie jest obowiązkowe i ośrodek może przekazać stosowne wynagrodzenie bezpośrednio uprawnionemu twórcy. Nie musi on w tym celu zrzekać się pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania (jest nią w tym przypadku Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL), choć z drugiej strony twórca nie może skutecznie zrzec się prawa do należnego mu z powyższego tytułu wynagrodzenia (por. art. 18 ust. 3).
Związki z innymi przepisami – art. 18 ust. 3, art. 30¹, art. 77 i art. 100.
Utwór opublikowany – art. 6 ust. 1 pkt 1.
Właściwa organizacja zbiorowego zarządzania – art. 107.
Wybrana literatura przedmiotu
J. Barta, B. Gawlik, T Trafas, E. Traple, Zagadnienia dokumentacji i informacji w świetle prawa autorskiego, Kraków 1984.
P. Podrecki, Środki prawne ochrony informacji naukowej, w szczególności ochrony opartej na przepisach prawa autorskiego i prawa nieuczciwej konkurencji, Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, nr 67, 1996 r., str. 97-120.
M. Szaciński, Ochrona praw autorskich utworów wykorzystywanych w informacji naukowo-technicznej, Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji, nr 2 z 1984 r., str. 3-8.
Rafał Golat
radca prawny