Warning: count(): Parameter must be an array or an object that implements Countable in /libraries/cms/application/cms.php on line 471
O literackim ruchu ludowym na Ziemi Lubuskiej - Bibliotekarz Lubuski

O literackim ruchu ludowym na Ziemi Lubuskiej

Działania ludowego ruchu piśmienniczego na Środkowym Nadodrzu w zasadzie stymulowały trzy organizacje: ośrodki Korespondencyjnego Klubu Młodych Pisarzy w Gorzowie i Zielonej Górze w latach 1961-1981 [2], Stowarzyszenie Twórców Ludowych [3] organizujące imprezy kulturalne w Gorzowie i Przytocznej w latach 1978-1980 oraz Koło Gospodyń Wiejskich ze Starego Kisielina w latach 1990-1991.

Mimo że na Ziemi Lubuskiej nigdy nie utworzono oddziału terenowego Stowarzyszenia Twórców Ludowych, to organizacja ta w minionym wieku aktywnie włączała się w działania kulturalne na lubuskiej wsi. Z inicjatywy działaczy STL doszło do organizacji trzech edycji Ogólnopolskiego Przeglądu Dorobku Kulturalnego Wsi. Z okazji Przeglądów organizowano imprezy literackie, sympozja naukowe, zapraszano pisarzy ludowych i zawodowych tworzących w nurcie wiejskim oraz przeprowadzono spotkania autorskie, konkursy literackie i kiermasze książek.

Pierwszy Ogólnopolski Przegląd Twórczości Kulturalnej Wsi [4] miał miejsce w dniach 25-27 września 1979 r. w Przytocznej koło Skwierzyny i w Gorzowie. Wówczas w stolicy województwa przeprowadzono sympozjum ph. „Człowiek wobec przyrody", którego celem była „popularyzacja idei Ochrony przyrody, podkreślenie głębokich treści zawartych w haśle »Ochrona przyrody – ochroną człowieka«, wreszcie popularyzacja walorów wypoczynkowo-turystycznych pięknego krajobrazu województwa gorzowskiego" [5]. Z okazji sympozjum gorzowska Wojewódzka Biblioteka Publiczna wydała opracowany przez Bronisława Słomkę informator Człowiek wobec przyrody o 12 pisarzach, którzy brali udział w imprezie.

Druga edycja Ogólnopolskiego Przeglądu Dorobku Kulturalnego Wsi odbyła się w dniach 21-23 czerwca 1979 r. w Przytocznej i w Gorzowie Wielkopolskim. Z okazji imprezy Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego i Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Gorzowie wespół z zielonogórskim oddziałem Związku Literatów Polskich ogłosili konkurs literacki na opowiadanie o tematyce wiejskiej, w szczególności podejmującej problematykę wsi województwa gorzowskiego, a ogłoszenie wyników przewidziano podczas kolejnej edycji Przeglądu [6]. Natomiast konkurs na skalę ogólnokrajową rozpropagować miał „Tygodnik Kulturalny". Święto wsi zainaugurowało jednodniowe seminarium literackie ph. „Wieś pisząca", które odbyło się 21 czerwca 1979 r. w Rogach pod Gorzowem. W seminarium zaprezentowano cztery referaty [7], a spotkanie zakończyła dyskusja i ogłoszenie konkursu literackiego. Popularyzacji spotkań uczestników Przeglądu z literaturą ludową i twórców nurtu wiejskiego w literaturze profesjonalnej miały przysłużyć się kiermasze książek i prezentacja pisarzy ludowych w Przytocznej, spotkania autorskie pisarzy w kilku miejscowościach oraz informator o pisarzach, biorących udział w seminarium. Z tej okazji Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gorzowie, wzorem roku poprzedniego, wydała informator Wieś pisząca przedstawiający sylwetki 11 twórców, głównie związanych z ZLP.

Trzeci Ogólnopolski Przegląd Dorobku Kulturalnego Wsi „Przytoczna – Gorzów Wlkp." przypadł w terminie 20-22 czerwca 1980 r. Tradycyjnie zainaugurowało go seminarium literackie ph. „Wieś w literaturze" [8], które odbyło się w Ustroniu Leśnym. Tym razem seminarium było „poświęcone literaturze lat siedemdziesiątych rozważanej na tle przemian społecznych wsi" [9]. Seminarium towarzyszyły imprezy, jak kiermasz książek w Przytocznej czy też spotkania z pisarzami i z dziennikarzami w kilku miejscowościach województwa gorzowskiego, m.in. w Barlinku, Międzyrzeczu, Myśliborzu, Dębnie, Kostrzynie, Santoku i w stolicy województwa. Z okazji Przeglądu Gorzowskie Towarzystwo Kultury opublikowało zbiór nagrodzonych utworów w konkursie „Wieś pisząca", Gorzowska Biblioteka Publiczna ponownie wydała informator o pisarzach Wieś w literaturze, w którym zaprezentowano biogramy 23 autorów zrzeszonych w STL i ZLP.

W trzech edycjach Przeglądów udział brali: Henryk Bereza, Andrzej Gerłowski, Jan Maria Gisges, Teodor Goździkiewicz, Jan Koprowski, Tadeusz Nowak, Antoni Olcha, Zygmunt Trziszka, Zygmunt Wójcik i Tadeusz Jerzy Żółciński z Warszawy, Honorata Chróścielewska, Tadeusz Chróścielewski i Leon Gomolicki z Łodzi, Stanisław Srokowski i Henryk Worcell [10] z Wrocławia, Zbigniew Domino [11] z Rzeszowa, Kornel Filipowicz z Krakowa, Dionizy Sidorski z Białegostoku i Adolf Momot ze Szczecina. Natomiast z pisarzy ludowych skupionych w STL zapraszano: Helenę Waligórę z Białki Tatrzańskiej, Stefana Chojnowskiego ze wsi Soboklęszcz pod Ciechanowem, Tadeusza Mocarskiego z Miłomłyna koło Ostródy, Bronisława Pietraka z Garbowa pod Nałęczowem, Melanię Burzyńską z białostockiego, Stefana Cebulskiego z Rożnowa koło Obornik Wielkopolskich, Stanisława Derendarza z Raciborowic, Alfredę Magdziak ze wsi Sitaniec pod Zamościem, a także jedyną lubuską poetkę ludową – Stanisławę Plewińską z Deszczna. Z kolei z pisarzy lubuskich goszczono: Zdzisława Morawskiego, Witold Niedźwieckiego i Floriana Nowickiego z Gorzowa Wlkp., Tadeusza Kajana [12], Zbigniewa Ryndaka i Janusza Koniusza z Zielonej Góry oraz Bronisława Słomkę z Barlinka.

Fala kryzysu gospodarczego oraz napięć społecznych i politycznych zapoczątkowanych po sierpniu 1980 r. sprawiły, że organizatorzy Przeglądów postanowili radykalnie ciąć wydatki i odejść od bizantyjskiego przepychu prezentacji twórczości ludowej. Stąd, mimo że festyny ludowe w Przytocznej organizowano niemal do końca lat 80., nie zapraszano na nie więcej przedstawicieli środowisk pisarskich.

Z twórców lubuskich należących do STL udział w imprezach literackich w Przytocznej brała tylko wspomniana Stanisława Plewińska (ur. 1925 r. we wsi Złota pod Kołem), pisarka ludowa, mieszkająca do dziś w Deszcznie, gdzie prowadziła dziesięciohektarowe gospodarstwo rolne. Ukończyła tylko szkołę podstawową w Grzegorzewie. Jako poetka zadebiutowała wierszem w 1971 r. na łamach „Ziemi Gorzowskiej", a pięć lat później wydała swój pierwszy zbiór wierszy Polny kwiat (1976). W 1977 r. przyjęta została do STL, a po czterech latach wydała drugi tom poezji Kłosy (1981). W 1985 r. Plewińska została przyjęta w poczet kandydatów Związku Literatów Polskich w Zielonej Górze. Po wydaniu trzy lata później zbioru wierszy i pamiętników Mój dom wapnem malowany (1988), stała się pełnoprawnym członkiem ZLP. Z chwilą powstania agendy ZLP w Gorzowie w 2004 r. przeszła do tamtejszego oddziału. Wówczas ukazał się kolejny tom jej wierszy Przyloty, odloty (2005), a po trzech latach następny tom wspomnień Świat był piękny, a ludzie niezgorsi. Córka trzech matek (2008), w którym autorka opisała swoje dzieciństwo i młodość w czasie wojny i w okresie powojennym, kiedy jej rodzice osiedlili się na roli w Maszewie, a następnie wraz z mężem zamieszkała we wsi Krupczyn (obecnie część Deszczna).

Drugą poetką lubuską należącą do STL jest Elżbieta Skorupska-Raczyńska (ur. 1955 w Skwierzynie), zamieszkała w Trzebiszewie. Debiutowała wierszem w 1983 r. w „Zielonym Sztandarze". Tego samego roku przyjęta została do Stowarzyszenia, a cztery lata później wydała swój pierwszy tom wierszy Nim dojdę... (1987), który uznano za najlepiej wydaną książkę w Bibliotece Literackiej Gorzowskiego Towarzystwa Kultury [13]. Do tego czasu poetka zdobyła kilka nagród w konkursach poetyckich. Później ukazały się jej kolejne zbiorki poetyckie: W drodze... (1994), Krople (2005) i Niczyja (2010).

Z początkiem lat 90. na lubuskiej mapie literackiej pojawiła się druga wieś, tym razem na południu województwa, w miejscowości oddalonej niespełna dwa kilometry od Zielonej Góry. Mowa o wsi Stary Kisielin, która w okresie przedwojennym uchodziła za ważny węzeł komunikacyjny i kolejowy. To tutaj w 1957 r. w Ośrodku Nowoczesnej Gospodyni rozpoczęło działalność Koło Gospodyń Wiejskich [14] i nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, bowiem tego typu koła funkcjonowały na setkach polskich wsi, ale KGW ze Starego Kisielina jako jedno z nielicznych utworzyło w 1990 r. sekcję kulturalną i zorganizowało ogólnopolski konkurs na wiersz o tematyce współczesnej. Na czele Koła stanęła Anna Przygrodzka [15], a szefową sekcji oraz pomysłodawczynią i główną organizatorką konkursu była Irena Czarczyńska-Szaflik.

We wrześniu 1990 r. KGW ogłosiło Otwarty Ogólnopolski Konkurs Poezji pod patronatem wojewody zielonogórskiego i posła na Sejm RP dr. Jarosława Barańczaka. Na konkurs napłynęło 186 zestawów wierszy z całego kraju, a trzyosobowe jury pod przewodnictwem Janusza Koniusza [16] przyznało cztery nagrody i dwanaście wyróżnień [17]. Wręczenie nagród laureatom miało miejsce 19 listopada 1990 r. w ośrodku GS w Starym Kisielinie. Z początkiem 1991 r. ukazał się pokonkursowy tomik Wspólny ślad istnienia. Pokłosie (KGW, Stary Kisielin) z nagrodzonymi tekstami, wydany dość skromnie na kserokopiarce.

Jeszcze tego samego roku ukazał się kolejny jeden zbiorowy arkusz wierszy sygnowany przez KGW Ponad czas i miłość... Wiersze (1991) w wyborze Ireny Czarczyńskiej-Szaflik, a znalazły się w nim utwory członkiń Koła i mieszkanek Starego Kisielina: Angeli Barańskiej, wówczas 13-letniej uczennicy szkoły podstawowej, Ireny Czarczyńskiej-Szaflik, Łucji Jahołkowskiej oraz Katarzyny Jarosz-Rabiej, mieszkanki Zielonej Góry, która pracowała wówczas w Archiwum Państwowym w Starym Kisielinie. Wszystkie poetki należały też do RSTK, które w tym czasie, na krótko swoją siedzibę znalazło właśnie w ośrodku GS w Starym Kisielinie.

Za ostatni akord literatury ludowej na Ziemi Lubuskiej można uznać wydanie tomiku wierszy Stanisławy Szczepaniak Pod nieba sklepieniem, który ukazał się w 2006 r. nakładem lubniewickiego oddziału Lubuskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Kalsku pod Sulechowem. W 2011 r. ukazał się śpiewnik Szczepaniak W piosence serca wiele..., który powstał do muzyki Włodzimierza Czernisza, akompaniującego dla zespołów śpiewaczych. Szczepaniak jest bowiem kierowniczką zespołu śpiewaczego Pod Różą, działającego przy Pałacu Żagańskim, dla którego pisze teksty. Rok później ukazała się trzecia książka S. Szczepaniak Pod nieba sklepieniem, czyli... coś więcej niż wspomnienia, w którym autorka pomieściła obok wierszy także piosenki. Jest też laureatką konkursów dla twórców ludowych i seniorów. Stanisława Szczepaniak (ur. 1950 w Mrągowie) przybyła z Mazur na Ziemię Lubuską w 1980 r., a dokładniej do Żagania, gdzie zajmowała się m.in. handlem i działalnością społeczną.

Obecnie ludowy ruch literacki na Ziemi Lubuskiej praktycznie nie istnieje. Owszem, aktywne są wciąż członkinie STL, ale oddział tegoż Stowarzyszenia nigdy nie powstał w naszym regionie z uwagi na zbyt małą liczbę członków. Po krótkotrwałej działalności KGW ze Starego Kisielina zakończyła się także przygoda z literaturą jej członkiń [18], a co za tym idzie, zamarł również ludowy ruch pisarski na południu Ziemi Lubuskiej.

Można śmiało założyć, że jeśli, choćby w rudymentarnej formie, ludowy ruch piśmienniczy będzie jeszcze rozwijał się w naszym kraju i regionie, to raczej właśnie w formie publikacji śpiewników z tekstami pieśni ludowych czy piosenek biesiadnych, tworzonych specjalnie dla zespołów śpiewaczych, które z racji gwałtownie postępującego starzenia się społeczności europejskiej i koniunktury jej zainteresowań różnorodnymi formami andragogiki, przeżywają obecnie spore zainteresowanie w naszym kraju.

dr Robert Rudiak
WiMBP im. C. Norwida w Zielonej Górze

 


1 Artykuł jest skróconą wersją artykułu R. Rudiaka Literacki ruch ludowy w Polsce i na Ziemi Lubuskiej.

2 Genezę ogólnopolskiego ruchu KKMP i działalność ośrodków lubuskich Klubu opisałem szeroko w obszernym artykule opublikowanym w trzech częściach: Korespondencyjny Klub Młodych Pisarzy na Ziemi Lubuskiej w latach 1961-1981 (część 1), „Pro Libris" 2013, nr 2 (43), s. 72-81; (część 2), „Pro Libris" 2013, nr 3 (44), s. 70-85; (część 3), „Pro Libris" 2013, nr 4 (45), s. 75-81 oraz Lubuskie ośrodki Korespondencyjnego Klubu Młodych Pisarzy, „Bibliotekarz Lubuski" 2013, nr 2 (36), s. 57-63.

3 Stowarzyszenie Twórców Ludowych powstało w 1968 r. w Lublinie. Stowarzyszenie powołano w celu twórczego kultywowania tradycji kultury ludowej we wszystkich dziedzinach i rodzajach plastyki, folkloru i literatury ludowej, popularyzacji najwartościowszych przejawów artystycznej twórczości ludowej, roztaczania opieki nad twórcami ludowymi, ich reprezentacji oraz zbiorowego zarządzania i ochrony powierzonych STL praw autorskich lub pokrewnych. Pierwszym prezesem STL został Bronisław Pietrak, a wiceprezesami Jan Pocek i Czesława Konopka. Stowarzyszenie od 1971 r. miało też własny organ – „Biuletyn Informacyjny STL", przekształcony w 1986 r. w kwartalnik „Twórczość Ludowa". W ramach Stowarzyszenia działało dotychczas ponad trzy tysiące twórców, a obecnie zrzeszonych jest ponad 2200, w tym 1800 plastyków i ponad 150 literatów. Aktualnie organizacja jest podzielona na 24 oddziały.

4 Pierwotna nazwa imprezy w Przytocznej w 1978 r. Od 1979 r. był to już Ogólnopolski Przegląd Dorobku Kulturalnego Wsi.

5 Człowiek wobec przyrody. Sympozjum literackie. Informator o pisarzach, Gorzów Wlkp. 1978, s. 5.

6 Wieś pisząca. Informator o pisarzach. II OPDKW, Impreza literacka Przytoczna 21 VI 1979, oprac. red. M. Pisklak, S. Wachnowski, Gorzów Wielkopolski 1979, s. 16.

7 Wygłoszono referaty o tematyce: „Współczesna ludowa twórczość artystyczna (literacka)", „Kultura w regionie (modele kultury regionalnej)", „Pisarz ludowy jako działacz i organizator kultury" i „Znaczenie nurtu wiejskiego (ludowego) w literaturze PRL".

8 Z referatami wystąpili na nim: Franciszek Mleczko, który omówił „Przemiany społeczne wsi w Polsce Ludowej", Zygmunt Ziątek z referatem „Proza nurtu chłopskiego w latach siedemdziesiątych" i Janusz Niczyporowicz, który w swoim referacie przedstawił „Obraz wsi w reportażu".

9 Wieś w literaturze. Informator o pisarzach III Ogólnopolskiego Przeglądu Dorobku Kulturalnego Wsi. Przytoczna – Gorzów, oprac. red. R. Krumplewska i M. Pisklak, Gorzów Wielkopolski 1980, s. 3.

10 Autor znanych powieści Zaklęte rewiry i Najtrudniejszy język świata.

11 Autor powieści Syberiada polska, którą w 2013 r. przeniósł na ekran filmowy Janusz Zaorski.

12 Kajan był w tym czasie redaktorem naczelnym „Nadodrza" (1978-81), zastępcą red. nacz. Polskiego Radia w Zielonej Górze i komentatorem programu publicystycznego „Panorama Lubuska" w Telewizji Poznańskiej.

13 K. Kamińska, Leksykon literatury gorzowskiej, Gorzów Wlkp. 2003, s. 116.

14 KGW skupiało blisko sto pań.

15 Przygrodzka była przewodniczącą KGW od 1988 r., poprzednio szefową Koła była przez 25 lat Antonina Mielcarek.

16 W składzie jury byli również: Halina Ańska i Zenon Łukaszewicz jako sekretarz.

17 Nagrody otrzymali: Robert Rudiak z Zielonej Góry, Augustyn Baran z Izdebki (woj. krośnieńskie), Anna Piątek z Olkusza i I. Czarczyńska-Szaflik. Z kolei wyróżnienia dostali: Ryszard Rodzik z Wieliczki, Bernard Najdek z Nowogrodu Bobrzańskiego, Alfreda Jakubek z Jelenina Górnego koło Żagania, Katarzyna Jarosz-Rabiej, Zenon Czarnecki, Jerzy Przybecki i Robert Rudiak z Zielonej Góry. Ponadto przyznano wyróżnienia specjalne dla: Waldemara Jóźwika z Wąglan (woj. piotrkowskie), Mirosława Wrony z Osowca, Franciszka Gulbinowicza z Lipinek Łużyckich, Teresy Liszki z Bytomia Odrzańskiego i Angeli Barańskiej ze Starego Kisielina. Natomiast nagrody publiczności otrzymali: Dariusz Chmist z Jordanowa, Lucyna Jabłońska z Cieszyna, Anna Pakulska z Poznania, Irena Sobańska z Zielonej Góry i Łucja Jahołkowska ze Starego Kisielina.

18 Członkinie KGW krótko kontynuowały swoje kariery w zielonogórskim oddziale RSTK. Jedyna z nich, która nadal jest aktywna literacko, to Katarzyna Jarosz-Rabiej, była członkini RSTK, obecnie należąca do Stowarzyszenia Jeszcze Żywych Poetów, Związku Literatów Polskich i Uniwersytetu Trzeciego Wieku.